Jonah: Ngapi Paw Chungah A Nung Kho Taktak Hnga Maw?

 

Hi kong hi Baibal sianginn tampi le Khrihfa si hna seh, biaknak dang minung tampi zong nih an hal tambik pawl a si i, hal phu te zong a si, tiah ka ruahmi asi caah a tawifiannak in ka tialmi a si. Jonah, nithum le zaanthum, ngapi pawchung ah a um i a thih lonak kong hi mi tampi caah cun nihchuak ngai a si. Zumh awk zong a tha lomi a si. A hleice in, Khrihfa a si lo mi, zumlotu pawl nih cun Jonah hmanh hi a um taktak lo, lih le hrokhrawl in tawnchawmmi tuanphung sawhsawh men a si, ti hmanh in an ti phaah. 

 

Jonah hi a um taktak maw?

Biaknak dang minung le zumlotu lawng si loin, Khrihfa cheukhat zong nih Jonah kong a zumlo mi tampi an um. Jonah hi a um taktak mi ‘minung’ a si bal lai lo, tuanphung sawhsawh a si ko lai, a rak ti tawk zong an um ve. Cu lioah, Liberal Khrihfa (zumhnak kongah a liberal mi pawl chim duhnak a si) tampi zong nih Jonah kong hi a dikmi tuanbia si loin tahchunhnak i laakmi sawhsawh a si, an ti. Khatlei kam in zoh ahcun a dik ko nain, tahchunhnak sawhsawh men i laakmi lawng si loin, tuanbia diktak (historical fact) zong a si ve fawn. 

 

Baibal tialtu nih tahchunhnak maw, bianabia pakhat khat, an bia chimmi he aa pehtlaimi an chim tikah, an chimmi sining zulh in, hihi tahchunhnak a laakmi a si, ti cu a fiang ko. Jesuh zong nih bianabia tampi a chim hna pinah allegory phun zong in (allegory sullam cu thil pakhat maw, minung pakhat kong kha dairek in chimlo in phundang in fianternak pek) tampi a chim. Asinain, Jonah cauk cu bianabia le tahchunhnak men le tuanphung sawhsawh si loin tuanbia (history) tialmi a si, ti cu a fiang ko. 

 

Judah pawl: Zeicahtiah, Jonah cu Pathian profet taktak a si, ti kha 2 Siangpahrang 14:25 ah fiang tein kan hmuh khawh. Cu lawng si loin, biakam hlun chan in, biakam thar tiangah Judah pawl nih Jonah cu Pathian bia phuangtu profet ah an cohlang peng i Jonah cauk zong hi zeitik hmanh ah Pathian bia a si ko, ti kha an lunghrinh bal lo. 

 

Jesuh nih: Jonah hi tuanbia ah a um balmi minung (historical person) a si, ti a fian khunnak cu Jesuh Khrih hrimhrim nih fiangte in a langhter. Cun, Pathian bia phuangtu profet a sinak zong kha fiangte a lang: (Mathew 12:41), “Biaceih Ni ah cun Nineveh khua mi hna kha, annih cu Jonah nih phung a chimh hna tikah an sualnak kha an i ngaihchih caah, an dir lai i sual an in phawt hna lai; hihi kan chimh hna: Jonah nakin a ngan deuhmi pei hika ah hin a um cu!” 

 

A ngaingai ahcun, Jesuh nih Jonah ton ciami le amah nih a ton hnga dingmi kha tahchunhnak a laak. Cucu, a thih i phum a sinak ding kong le thawhter a si thannak ding kong kha a si. Jonah tonmi khuaruahhar a si bantukin Jesuh nih a tonhnga dingmi thawhthannak zong kha khuaruahhar a si venak kong a langhter. Ahohmanh nih Jesuh Khrih thihnak le thawhthannak cu cohlan loin kan um lai lo. Cu, kan cohlan khawh ko ahcun, Jonah tonmi zong cu kan cohlan a herh. Pakhat khat kan hlawt a si ahcun, Jesuh Khrih Pathian a sinak hlawt bantuk a si. 

 

Zeibantuk Nga Nih Dah Jonah Kha A Dolh Hnga?

Matthew 12:40 nih, Jonah cu Ngapi paw chungah nithum le zaanthum a umnak kong a chim. Ngapi hi zeibantuk ngapi dah a si hnga? Nga lianpi maw a si hnga, whale timi maw, shark timi maw, white whale maw, tiin phun tampi in ruah khawh a si. Grik nih cun, zei nga min hmanh a chim lo, “Sea monster,” a ti i Hebru zong nih, nga min a chim ve hlei lo, “Great creature,” a ti ve thiamthiam. Asinain, English Baibal le kan Lai Baibal hna ahcun ‘nga nganpi,’ ‘whale,’ ti bantuk hna in an fianter. Kan ruah awk cu, Jonah kha ngapi thengtheng nih a dolh, tinak a si theng lo. Tichung ah a ummi, thilnung lianpi pakhat khat kha a chim duhmi asi. Amah Jonah hna nih cun ‘Sheol’ tiah a auh (Jonah 2:2). Zeiti a si hmanh ah, kan fian cio bikmi Lai Baibal, Kawl Baibal le English Baibal nih an tialning in Jonah kha nga nganpi nih a dolh tiin pom ko usih. 

 

Minung A Dolh Kho Ding, Nga Nganpi A Um Hnga Maw? ‘Minung a dolh/lemh kho mi ngapi cu a um bal lai lo cuh,’ ti'n na ruah men lai. Ann Arbor Museum of Natural History ah an hmuhmi Dunkleosteus timi nga phunkhat cu, a ruh an chiahmi a um. A hmutu vialte nih a liannganning an khuaruahhar, ti a si. A luruh le a kaa an aantermi an zoh tikah minung cu zaangdom tein a kan lemh/ dolh khawh lai, an ti viar cio. A kaa an aantermi, a khabawp tanglei in a cunglei hmurtiang hi, pe 4 a kau, an ti. Cu ngapi cu Jonah dolhtu a si lai, an tinak si loin, minung a kan dolh khotu ding, cu tluk nga lianpi cu a um ko, ti an chim duhnak a si. 

 

Grace W. Kellogg nih, “The Bible Today” cauk a tialmi ah, minung zaangdom tein a lemh khotu ‘nga’ a tlawmbik phunhnih an um. Cu hna cu, Balaenopter Musculus/sulphur-bottom whale le Rhinodon Typicus/ whale shark timi an si. Haa an ngei lo. An kaa fakpi le kaupi in an aang tawn i ti kha an kaa khat in an hmawm hnu ah an kaa bi tein an aang i ti cu an chuah than. An kaa ah a taangmi paoh kha an lemh tawn, a ti. Kum 1933 lioah khan Sulphur- bottom whale timi ngapi cu an tlaih bal. Pe 100 a sau, a kaa hi pe 10 in 12 tluk hrawng a kau. Cu pinah hi bantuk ngapi nih hin pawpi dal 4 in dal 6 tiang an ngei kho. Cu, khaandal cu minung zaangdom tein um khawhnak dingin an kau dih. An duhnak hmun hmanh, tha tein ithim khawh a si lai, zeicahtiah, ngapi a lulei ah khin thli a dawpnak a um. Cucu, pe 7 a kau i pe 14 a sau. Cun, thil pakhat khat a rem lomi a um ahcun cu ngapi nih cun a rem lo caah a umnak he aa naih biknak tikulh ah a kal i a chak/luak tawn, tiah Kellogg nih a chim. 

 

Dr. Dixon zong nih, Mediterranean rili i a ummi ngapi (white shark) nih rangtum a lemh dih, cun, a dang pakhat nih nengpi a lemh nain a ki a lemh kho lo, a ti. Cun, rili caw (sea cow) timi cawtum tia zong a dihlak in a lemh dih, tiah a chim chap rih. Cucaah, fiangte in kan chim khawhmi cu minung lemh khotu ngapi hi an um ko, cucaah, Jonah tuanbia hi zumh awk a tlak ko, ti hi a si. Asinain, hi nakin zumh awk a tlak ding tampi a um rih. 

 

Ngapi Paw Chuangah Minung Nun Khawh A Si Hnga Maw? Dr. Harry Rimmer nih, miraang nga tlai pakhat kha ngapi (Rhinodon) nih a lemhnak kong English Channel ah a chimmi cu khuaruahhar ngai a si. ‘Nga tlai pawl nih nga nganpi cu tlaih an duh caah nga tlaihnak fei in an khawh. Cu lioah cun an hawi pakhat cu tinbaw cung cun rili ah a tla. Ngapi nih cun a rak lemh/dolh. Suimilam 48 a rauh hnu ah ngapi cu an hmuh than i an tlaih kawh/an thah khawh. A paw an hlai i khuaruahhar thil an hmuhmi cu, ngapi nih a lemhmi an hawipa kha a thi rih lo. Sizung ah a rannak in an tlikpi i a dam than. A zeihmanh a faknak a um lo—ruh kiah chim lo, a pemnak zong a um lo, a vun balte aa dang deuh. A tak hmul a um lo, an tlong dih. Cun, a vun kha a pem lo nain sawng nawn le senduk bantuk in an um dih,’ a ti. 

 

Cun, ngapi pawl hi an pawpi seh rial a duhsahtuk caah Jonah bantuk hna cu pawpi-rawlrialtu khaandal a phanh hlan ah a tlawmbik in nithum paoh cu a rau lai, an ti. Ngapi nih a lemh/dolh ko nain a thi lo mi hi tampi an um ko, cu lakah theih bikmi cu James Bartley (nga tlai) a si, an ti. 

 

Cucaah, Baibal nih a chimmi Jonah zong hi lunghrinh lo tein ngapi paw chungah a nung khawh ve ko, ti cu a fiang. Pathian nih a thawnnak in a ven ruangah a si kan ti khawh ko nain minung lei hrimhrim zongin a si khomi thil a si, zumh lo awk zeihmanh a um lo. Hlathlaitu pawl nih lunghrinh awk um lo tein minung lei in a si khawh tuknak fiangte in an kan hrilhfiah khawh caah Thomas bantuk le catialtu, keimah bantuk ca hrimhrim ah hin a rak thatuk, Pathian ka thangthat ngaingai. 

 

Baibal Nih Zeitindah A Chim?

Pathian thawnnak a si. Baibal nih fiang tein a chimmi cu nga nganpi kha Jonah dolhtu dingah Pathian nih a timh cia/a fial cia cang.

•  Jonah 1:17, “Bawipa nih Jonah cu nga nganpi kha a dolhter i nga paw chungah cun ni thum le zaan thum a um.”
•  Jonah 2:10, “Cun Bawipa nih nga sinah cun bia a chim i nga nih cun Jonah cu tikam ah a luak.”
•  Jonah 2:2, “Ka harnak chungin maw Bawipa kan auh i na ka leh; Sheol paw chungin bawmhnak hal awkah ka au i ka aunak cu na ka theihpiak.” 

Jonah cauk nih, ‘thlichia a hrang, rili ah Jonah an paih, ngapi nih a dolh i tikam ah a luak than,’ ti bantuk lawng a tial. Jonah caah a har lomi dantatnak a lo. Asinain, ngapi paw chung um hmanh kha dantatnak faktukmi a si cang. Jonah takvun hi tampi a rawk lai, tiah thiamsang pawl nih an zumh. Zeicahtiah, ngapi paw chungah thli thiang a um lo, ngapi paw chung i a rimchia mi vialte. Cu pinah ngapi paw chungah acid a um. Rawl rialnak hmun taktak an phanh hlan ah cu acid nih cun tlawmpal tete in a theh hna, an ti. Cu, acid nih cun Jonah takvun vialte a hrawh dih lai, ti hi hlathlaitu pawl nih an zumhmi a si. Pathian dantatnak hi tihnung tuk. 

 

Baibal nih a chim lo zongah siseh, Pathian riantuannak aa tel lo zongah siseh, vawlei tuanbia nih ngapi nih minung a lemh/dolh khawh i nga paw chungah an nung kho, ti hi fiangte in an kan chimh i an hlathlai khawh. Khrihfa hrang chinchin ahcun zumh awk a harmi a si lo. Pathian cu zeizong vialte tuah khotu a si. Pathian nih khuaruahhar thil (miracle) a tuah khawh. Khuaruahhar thil zumhlo hi Pathian zumhlo (atheist) he aa khat. Genesis 1:1 i Pathian nih zeihmanh a um lomi chungin van le vawlei a ser khawh, ti kan zumh ahcun a dang pawl cu zumh khawh lo awk zeihmanh a um lo, changreu ei tluk hmanh an si lo. 

 

Capo Biatak!!! Voikhat cu, sianginn saya pakhat nih science (taih- paan) a chimh hna, an ti.

• Saya: Nga nih minung a lemh, timi hi cu a si kho lomi a si. Zeibantuk hmanh in ngapi hi va lian sehlaw, minung lemh khawh ding tlakin a hrawm a kau lo. Nga cu an hrawm a bi tuk.
• Siahngakchia: Saya, Jonah zong kha ngapi nih a lemh khawh ko.
  Saya: A si kho lomi chim hlah. Nan Baibal zong ka zum fawn lo.
• Siahngakchia: Vancung khua ka kai tikah Jonah ka hal te lai.
  Saya: Jonah cu Hell a tlak ah teh?
• Siahngakchia: Nangmah nih va hal te ko....tiah a leh, an ti. 
  

 

Bia donghnak

Baibal hrimhrim nih Jonah tuanbia hi a dikmi a si ko, ti hi fiangte in a langhter lawng si loin vawlei lei zongin Jonah tuanbia cu zumh awk tlak a si ko. Ka chim cang bantuk khan, Jesuh hrimhrim nih a ton dingmi le Jonah nih a ton cangmi kong tahchunhnak laakin bia a chimh hna. Jonah tuanbia cu Judah miphun caah theihtukmi tuanbia a si pinah Assyria ram khualipi—Nineveh khuali pi zong Pathian sinah ichir in thla an cam tikah ngaihthiamnak an hmuh (Jonah 3:5). Jonah tuanbia hi a dikmi te a si ko. Pathian nih a tuahmi khuaruahhar thil (miracle) le Baibal a zumlo mi zong nih nga nih minung a lemh/dolh khawh, ti le ngapi paw chungah minung an nung kho, ti hi khuaruahhar awk a um lo. A si khawhmi thil te a si ko. Cucaah, ngapi nih minung a lemh/dolh i nga paw chungah minung a nung kho, ti cu zumh awktlak lomi, tawnchawm tuanphung a si, ti zumhnak le ruahnak cu a dik lomi a si caah hlaw cang hna usih!!

Chirhchanmi:

• Boardman, J. “Very Alike Whale.” Classical Sea Monsters. In A.E.Farkas-P.Harper, Monsters and Demons in the Ancient and Medieval     World: Papers Presented in Honor of Edith Porada (ed.) by E. Harrison. Flanklin Jasper Walls Lectures 10; Mainz on Rhine: P. vonZabern, 1987.

• Copan, Paul and W. Lane Craig, Creation out of Nothing: A Biblical, Philosophical, and Scientific Exploration. Secunderabad: OM- Authentic Books, 2006.

• Noegel, Scott B. Jonah and Leviathan: Inner-Biblical Allusions and the Problems with Dragons. Hen 37/2, University of Washington, 2015.

• Ruscillo, D. “A Ketos in Early Athens: An Archeology of Whales and Sea Monsters in the Greek World.” American Journal of Archeology 106, 2002.

• Simon, U. Jonah: The Traditional Hebrew Text with the New JPS Translation. Philadelphia, PA: Jewish Publication Society, 1999.

• Whitney, K. William. Two Strange Beasts: Leviathan and Behemoth in Second Temple and Early Rabbinic