Zeidah Asi ‘Stress’ hi?


English in “stress” tiah kan chim ah i fiang cio si ko lai dah. Hngakchia upa kan chim tawn i, a kan tlunh dih. WHO (World Health Organization) nih an ruahdamhmi pakhat cu; 2020 ahcun vawleicung minung an zawtnak tambik cu stress ngeihnak in aa thok khomi “depression” (lungrawh zawtnak) le “cardiac disease(lungzawtnak) hi an si te kho, tiah an ti (Levi, 2005). [update: Covid - 19 ruangah 2020 cu vawlei pulrai ruangah million in kan thi taktak i depression nih a kan tlunh dih cio taktak]. Kum 2000 lioah WHO  ‘Stress’ hi Van Bik nih cun, “hneknak” tiah a leh Stephen Ni Kio le a hawi le nih “Hneknak” le “Lungretheihnak” tiah an leh ve. Adang lai Dictionary tam nawn ka zoh nain “stress” biafang an lehmi ka hmu lo. English ahcun “stress” biafang an hmannak a tampi i an hmanning hoih in sullam dangdang zong a ngei. Asinain, hi capar nih aa hmaithlakmi cu mental pressure (lungthin ruahnaklei lungretheihnak) le physical pressure (pumsa retheihnak) kha an si.
Hrial awk thalomi stress
Zabu 21st chantiluan nih a kenkip le a kaangza ah a kan thuivawr. Sehlei thiamsangnak nih a chuahpi mi hna ruangah caan kal a rang khunmi a lo. Cu caan tang i khua kan sak tikah rianrang tein cawn khawh le dawi khawh kan herh. Ihneknak aum. Vawilei cung nih le duhmi le tlamtlingnak lawngte in a khatmi asi lo. Zabu nunning dawinak dingah rian fakpi in tuan a herh. Cu hna nih cun anmah le sining hoih in ‘Stress’ an kan phurh tawn hna (Johannison, 2005). Stress ruangah lungzawtnak (depression) a ngeimi zong an tlawm ti lo (Dalh, 2018). Mi tampi nih harnak le kan duh lomi thil kan ton caan lawngah ‘stress’ asi rua, tiah an ruah. Cucu, si taktak maw?
Stress phun hna
A tlangpi in, Stress hi phun 2 in then khawh asi—positive stress le negative stress ti’n.

1)   Positive stress cu kan i ngeih tukmi thil kan ton lai le kan duh tukmi thil kan tuah caan hna ah achuak kho ve (sundhedsstyrelsen 2018). Tahchunnak ah naa ngeih tukmi khualtlawng lai caan ah zaan naa ngilh kho lo tbk. caan ah “positive stress” a chuak kho. Cun adang pakhat cu na duh tukmi thil na tuah tikah na lunglut tuk caah na ruahnak, na thazang vialte na tuahmi thil chungah na hnim dih, cu tikah naa theih loin na pum, na thinlung ruahnak le na thluak an rethei. Cubantuk hna cu positive stress an ti. Asianin, positive stress cu caan zeimawzat chung te lawng asi caah na kal nih stress hormone timi ‘contisol hormone’ a chuahter lo, an ti. Cucaah, positive stress cu tihnungmi zawtnak lei kalpitu ah an relh lonak asi (sundhedsstyrelsen 2018).

2)   Negative stress cu a tlangpi in phun 2 ah then than asi—Acute stress le the chronic stress tiin. (a) Acute stress cu minung nih ton cio lengmangmi asi ko nain zawtnak tihnung a chuahpi theng lomi negative stress phun asi. Tahchunnak ah, rian le sianginn hna ka tlai sual lai, tiah naa hnawh ruangah, exams ngeih ding na si ruangah, cumpit tlangrai sawhsawh in na zawt caan ah a chuak tawnmi asi. Asinain kan dam than tikah kan ruat ti lo. Cun, acute stress ah hin taksa lawng a stress mi aum rih. Tahchunhnak; kan ke hna faak ngai in kan ichuih sual hnga i a thi chuak hnga asiloah duk zong a duk dih ko hnga. Kan taksa nih fah a tuar ko bu ah a dam than ko lai, timi ruahnak kan ngeihmi ruangah kan lungre a thei lo. Asi nain na chuihnak na kee zawn na taksa kha a rak stress. Cu pawl vialte cu, a huap pi’n, acute stress/the healthy stress, tiah an auh.

(b)The chronic stress cu caan zeimawzat chung na ton cangmi lungretheihnak le ihneknak ruangah zawtnak chuahpitu asi. Tahchunnak ah; kan hmailei caah sullam ngei ngaimi ah sungh-zatlaknak ton ruang, chungkhar buaibai ruang, hawikom le chungkhar tha nih thih taak ruang asiloah pehtlaihnak cah ruang, nu le va thennak ruang, rian ngeih lo ruang, hawikom ngeih lo ruang, rian i khinhmi tlamtlinh lo ruang le a ruang dang tampi ruangah a chuakmi hna kha a sawh duhmi asi. Hi ‘stress’ phun nih cun ‘lungzawtnak’ tiang a chuahpi khawh (Moreno et al., 2013).
Stress a langhning (symptoms)
a)    Physical reaction (Takpum ah a langhning): - Lungtur, lufah, thlanchuah fawi, pawfah, thikai, rawl duh lo, a tu le tu hmapor, zawt, zawtnak ngeih cangmi zualdeuh tbk. hna an si.
b)   Psychologically and mentally reaction (lungthin le ruahnak ah a langhning): - Zeihmanh tuah zuam lo, huam tawnmi zong huam ti lo, thabat, i hngilh khawh lo, thil i chingchiah khawh lo, thil philh lengmang, lungluh har, lungdeih lo, thil tuaktan i harh, i nuamh lo le lungdonghnak tbk. hna an si.
c)    Behavior reaction (ziaza ah a langhning): - Aipuan, thintawi, thil negative in hmuh, biakhiah i harh, zu, coffee le kuak a hlei in duh khun, mi rem lo tbk. hna in an lang tawn.

Positive stress caan ahcun, ngilh khawh lo, lungtur le thikai hna hi kan takpum ah a lang khunmi an si. Negetive stress caan ah, adang pawl hi an lang tawn. Symptoms A le B hi acute stress ah a lang tawn.  Asinain, the chronic stress caan ah Symptoms A, B, C ningin an lang tawn (Netterstrøm, 2002).
Stress hi tihnung maw?
Positive stress cu caan saupi caah tihnung asi lem lo. Mah balte, naa ngilhkhawh lo ruangah mitkuh cim lo in na zaw kho. Acute stress hi tih anung tukmi cu asi lem lo. Asinain hlathlainak tampi nih alangh termi cu atu kan chan ahcun stress aa thawhnak hram pakhat cu tuah khawhmi nakleng in tuah ding rian i chiah le tinhmi tlinh lo hi an si. (Levi, 2005).  Hi stress aa thawhning zoh tikah ‘acute stress’ in aa thokmi asi. Cucaah, a tawimi le a hme tete, tiah ruahmi stress nih hin caansaupi a nguhmi chronic stress a hrin khawh caah acute stress zong hi ralrin a hau thiamthiam ko.

The chronic stress (negative stress) nih depression, personal disorder manic (ahuap in lungthin lei zawtnak pawl) te hna le adang thinlunglei zawtnak tampi a chuahter kho. Cu lungzawtnak hna nih mithah lainawn le mah le mah thahnak tiang hna a chuahpi kawh caah tihnung ngaimi asi.  Cucaah ralrin a herh. Ralrin awk tha loin ton tawnmi cu an um ve ko. Tahchunnak ah thihlohnak, zawtfahnak, sungh-zatlaknak le rianngeih lonak hna hi kan duh lo piin ton an si tawn. Asinain, zeimawzat cu ram thatnak um ruangah pawngkam minung hna le cawnnak ngeimi minung hna nih an stress lonak dingah an bawmh khawh ngai cang hna. Zabu 21st ah stress achuah bik nak aruang cu riankong le sianginn kong, tinhmi tlinh lo le tangkaa kong ah asi (Levi, 2005).
Stress a chuahnak a ruang: kham khawh le thlop khawh asi maw?
Stress hi hrial khawh zungzal a si lo. Rian tam ngeimi he a ngei lo mi he ton asi. Na duh lomi harnak le a nuam lomi thil na ton zong ah na stress kho i, naa ngeihtukmi le na duh tukmi thil na ton zongah na stress kho thiamthiam (sundhedsstyrelsen 2018). Asinain, kan stress lonak dingah ralring ding le kham khawhnak thil tampi an um. Phun hnih-thum hrawngte ka rak langhter lai.

Tahchunnak ah thih-loh tonnak, rian ngeih lo caan, sung-zatlaknak ton caan le dawtmi, dawtu, nu le va he then caan ahcun hnemtu le bawmtu kan herh. Kan lungretheihnak le ngeihchiatnak zalong tein kan chimh khawhmi kan zumhmi minung kan herh. Sining tein cohlang khotu pawngkam (community) kan herh. Hi bantuk ton caan ah asi khawh chungin kaltaak colh a herh. Na kaltaak khawh nakhnga nangmah lawng um loin na ngaihchiatnak, harnak le lungretheihnak na chimh khawhmi le tha tein an ngaipiaktu na ngeih ah atha. Ram thatnak ahcun thinlunglei cawnsangnak a ngeimi minung zong tampi an um caah cu bantuk minung sinah na kal colh zongah a tha. Cu hna nih cun fawi deuh in an in bawmh khawh fawn lai (Stenstrop, 2004).

A dang tahchunnak ah; rian tei lo ding tiangin i khinh lo ding. Riantei lo ca tei lo, tangkaa chanbau, hawi zohhngar le chungkhar zoh khawh lo ruangah a chuakmi stress hi tulio kan chan ah atam bikmi asi (Levi, 2005). Hi thil hna chungah pakhat te, Chin miphun huap in chim ahcun, rianlu kan duh. Biaknak, pengtlang le miphun thisa kan ngei fawn. Chungkhar pawcawmnak rian kan tuanmi pinah Khrihfabu tonnak, pengtlang tonnak le a dangdang committee tonnak kan ngei. Thawhbur a tam. Mah pumpaak phaisa chuah caan a tam. Kan thinlung in mi bawmh kan duh nain kan thazaang nih a chei lo. Kan rian khinhmi a tam fawn, kan tei fawn lo. Dinh caan kan ngei lo, chungkhar hmunkhat biaruah caan a tlawm. Ram thar ahcun thil thar cawn ding a tam. Chungkhar ca ko hmanh ah thil thar tuah ding a tam. Mipi caah tuah ding le bang a tam chinchin. Mah pumpaak in kan izuam len ko bu ah soisel kan tong. Thangchiat kan tong. Riantuan hawi he i hmaichiat caan zong a um. Cu nih cun stress a chuahpi. Cucaah, tuan khawh lengin rian i khinh lo hna hi stress khamnak caah sitha phunkhat asi. Cun rian tuanmi, sianginn kaimi hna nih nifatin kan tonmi thil ah ningcang tein caan tuaktaan thiam, caan upat thiam le rianhma kalter thiam hna hi an biapi tuk.


Chirhchannak:
  • Dalh, C., 2017, Når sindet banker på – en vej ud af depression, www.mellemgård.dk, s. 20-22.
  • Johannison, K., 2005. Den modern træthed: Historisk perspektiv. I: R. Ekman og B. Arnetz, red., Stress individet – Samfundet – Organisation – Molekylerne, 2. Udg. Kbh.: fadl forlag, s. 15-29. 
  • Levi, L., 2005. Stress – en oversight. Internationale og folkesundheds perspektiv. I: R. Ekman og B. Arnetz, red., Stress individet – Samfundet – Organisation – Molekylerne, 2. Udg. Kbh.: fadl forlag, s. 57-73. 
  • Moreno A og Mayoh A, 2013. Livvigtig stress, www.centerforliv.dk, s. 17-72.
  • Netterstrøm, B, 2002. Stress, DR multimedia, s.10-18.
  • Stenstrop, U, 2004. 117 måder at undgå stress på, nordisk forlag, s. 64, 67, 69, 74, 76, 99,102,103.
  • Sundhedsstyrelsen, 2012. Motion & Psyke, Kbh. s.4-6.










Post a Comment

0 Comments