Biaknak Min In Miphun Cihmih Timhnak

Henry Nawl Thang Bik

--------------------------------

Hi capar hi, abikin, keimah bantukin Baibal sianginn kai liomi le Pathian riantuanmi hna caah theihter ka duhkhunmi asi. Hi capar cu biaknak minbunh in kan miphun hmelchunhnak asimi kan biaknak hmangin miphun lila cihmih timh kan sinak kong kha asi i a puanpalang in tial kaa tim.  

Politics timi biafang hi Grik holh in ‘politikos’ ti asi, an ti. Cucaah, cheukhat nih Grik holh ah—‘os’ in a dongmi poah cu ‘pa’ (masculine gender) a sawh duh caah pa lawng nih tuah dingmi asi, an ti. Cucu, hmaan dawh asi lo. Grik holh in “Harmatia” timi hi ‘sualnak’ ti asi i Grik holh ah—‘a or e’ in a dongmi biafang cu ‘nu’ (feminine gender) a sawh ve. Nain, sualnak cu nu hrang lawngah asi lo.  Cucaah, a fawinak in, politikos sullam cu ‘ram chung minung pakhat sinak’ asiloah ‘ram minung he aa pehltaimi rian’ tinak asi ko. Nu he pa he, kan tuancio dingmi rian asi. Cun, khrihfa biaknak le ‘ramrian’ hi aa kalhmi ah a ruatmi an um len. Baibal chung kan zoh tikah Pathian nih a thiammi siangpahrang vialte hna khi raltu lomi an um lo, ti awk asi. Moses, Joshua, Deborah, Joseph, Samson, Saul, David, Solomon, Daniel le a dang dang., ram le miphun caah riantuanmi lawngte an si. Jesuh hmanh kha politician asi, ti khawh asi. Aruang cu, a rat hnawhchan le a chim bikmi thawngṭha kha ‘ram kong’ asiloah ‘pennak’ kong lawngte an si ve. Jesuh nih a dihlo manhmi rian vialte, an tlin khawh nakhnga, khrihfa bu ah a chiahta.  A ram le a pennak tlintertu ding asimi khrihfa biaknak hi tlauter ding le rawhral ding cu a duhmi asilo. Cucaah, kan biaknak ka humhaak a hau.

Laimi cu khrihfa kan si. Khrihfa kan sinak cu kan miphun hmelchunhnak a lanhtertu zong asi colh. Miphun, nunphung le biaknak/zumhnak hna hi thiamtah in aa takmi bantuk an si. Then awk an tha lo. Kan biaknak le zumhnak a runventu cu kan nunphung le miphun asi bantukin kan nunphung le miphun a kilhkamhtu zong, kan biaknak thiamthiam. Salai Van Lian Thang bia bantukin kan nunphung le biaknak/zumhnak a rem lomi a um sual hmanh ah remhthan le zohfelthan hi a biapi ngaingai. Laimi nih nunphung/miphun he pehtlaiin kan ngeihmi nii sunglawi hna kha zumhnak/biaknak mit rumro in zoh awk atha lo bantukin biaknaklei nii sunglawi hna kha nunphung/miphun tahfung in tah awk a tha thlu ve lai lo. Salai Hc Penglianmang chimning ahcun, keh le orh bantuk an si. Orhlei nih a tuahmi poah kha kehlei nih a tuah ve lai, tinak asilo. An pahnih in an ibawm ahcun khuaruahhar thil an tuah khawh bantukin pakhat a bau ahcun pum tlamtlinglo bantuk khi, asi. Cucaah, Pathian riantuanmi zong nih ramrian ṭuan ding kan si ve ko, tihi kan iruahchih peng ding asi. Ram minung pakhat kan si bantukin ram chung minung kan sinak man tel cu kan ṭuan ding hrimhrim asi. A ngaingai ahcun, Laimi chungin ramrian tauntu hna hi Pastor cheukhat nakin Pathian duhnak a zul deuhmi hmanh an um kho ko. Cucaah, nang e, kei e, ti um loin tuan cio ding kan si. Kan ṭuanning balte aa khat thlu lai, tinak asi lo. Kan nunphung le biaknak kongah, luat-zalong tein kan um khawhnak nakhnga, pumpaak cio kan rian asi.

India ram hi Secular state tiah theih asi. A sullam cu mah ‘duhmi biaknak poah kha zalong tein zumh khawh le biak khawhnak nawlngeihnak,’ ti khi asi. Asinain, Hindutva timi thlaihtleng thar an tuah. Cucu, Indian asi mipoah nih Hindu biaknak a pom lai, ti khi a fawinak cun asi. CuHindutva tang ahcun RSS, BJP le Bajarangdal hei ti pawl group tampi an um. Khrihfa ko hi, an kan ral. Nerendara Modi nih aa timhmi lian pipi pathum lakah, khrihfa biakinn vialte theh dih i zapi nih hmanmi ekput/inn ah ser ding hi aa tel ve. Secular state asi ko mi India zong nih khrihfa mi hna nehsawh zomhtaihnak a tuah.

Cu ve bantukin kan hnu lei Buddhist le Rohingyabuai tan ah khan Kawlram minung asi mi poah nih Kawl biaknak (Buddhism) a pom a hau, timi thawngpang a leng ngai. Wine Thu Rah ho in biaknaklei upadi cian zong, phungki 30,000 hrawng nih an tuah/ser. Cu an sermi ahcun, Kawl biaknak dohdaal in bia chim lo ding, timi zong aa tel ve. Cun, kan hnulei deuh ah CHRO nih ripawt pakhat a tuahmi cu cozah nih Chin Khrihfa, namnet in dawpdolh a timhnak kong a ṭial. Thein Sein cozah kai hlanah rak thokmi program pawl kha cozah thar kuttang ah a thli tein a kal peng rihnak kong te hna. Cun, Chin miphun nih kan miphun le biaknak hmelchunhnak ah kan hmanmi vailam tung 13 an hrawhnak kong; biakinn saknak le remhnak kongah permit kan hal i a ngah lo lio-ah Buddhist biaknak zalong ngai in a karhnak kong; tlangcungmi hna caah thanchonak, ti min put in Chin hngakchia thluak an tawlnak hna kong tehna, CHRO nih a von phozaar.

Cu lawng hlah e! Chin ramkulh chungah Thein Sein cozah a kai hnu in vailam tung 4 an hrawh chap. Atu zongah Hakha ah a ummi, kan miphun hmelchunhnak asimi vailamtung thialpiaknak kongah an kan buaipi. Cu pinah, thlawhtling thlacamnak tlang nakin a sangdeuh ah ummi tlang pakhat ah Kawl pura hnuai an itim. A ngaingai ahcun, cu kaa tlang cu pura hnuai an rak itim bal cang nain Laimi tih ruangah an rak idin nain atu hi caantha lakin thok than an timh. Cun, hiti an kan buaipi lioah, cozah tangka hmangin sakmi phungki sianginn le pura hi 15 hrawng a um, an ti. Cun, “biaknak thleidannak kong le minung covo khambuarnak kong he pehtlai in, kan hnulei tiangah mipi nih voi 20 hrawng caa an ṭialmi kong,” CHRO nih a telh chihnak kong Salai Van Lian Thang nih a tial. Hi vialte thil a cangmi hi cozah le Biaknaklei Vuanci (Ministry of Religious Affairs) nawlpeknak le kuttang ah tuah dihmi an si. Thinphang tihnung ngai a simi thil kong a chuahpi rihmi cu ပညာေရးနဲ႕ တိုင္းရင္းသားလူမ်ဳိးမ်ား ဖြံ႕ၿဖိဳးတိုးတက္ေရး ညြန္ၾကားမွဳဦးစီးဌာန (နတလ) sianginn kong asi. Hi sianginn hi ralkap nih tuanvo lakmi Ramrilei Vuanci (Ministry for Border Affairs) kuttang ah a um i cu komiti cu Thein Sein lila nih a hohaakmi asi. Cozah chimnak ahcun hi program hi tlangcungmi hna thanchonak caah tuahmi asi i kum 30 programasi, tiah an chim. Na-Ta-La sianginn cu Kawlram chungah 29 hrawng a um i 9 hi Chimram ah a um (an chim chinmi ka theihning ah). Cun, Laimi kan tambiknak Kalay zongah pahnih a um, an ti. Man lo asi i sianginn ah an um colh. Kan hnulei ah cu sianginn ah a um kho lo i a zaammi CHRO nih biahalnak an ngeih hna. An chimmi cu, hramhram in an kaiter hna i an huam lo ahcun ralkap luhter ding an sinak kong; phungki ca (pali) an cawnnak kong; phungki angki an iruknak kong; an hmatpungtin ah miphun ah Chin an tial i biaknak ah Buddhist, tiah an tialnak kong, an chim. Hi program kong hi ṭha tein zoh set tikah kum 30 program asi i Kawlram ah asi a fak bikmi miphun Chin hngakchia hna an kan lakpiak lengmang ahcun kan miphun sinak a pil in a tlau kho ko lo maw? tihi ruah awk a um ngaingai.

Kum 2011 lioah kawl sayamah 600 leng, Laitlang an phan. Khuate kip, ti awk ah sianginn sayamah an tuan. Cu hmanh ah nungak lawngtheng. Aruang cu, sianginn kip ah kawl holh in cachimh i fimthiamnak rak ṭhanchoter kha an hmuitinhmi rak sisehlaw, a ṭha tukhnga nain a rak si thlu lo. An itinhmi cu pasal  va ngei hna sehlaw, an fa le kha ‘kah-pia’ lawng tein chuak hna seh. Tu hnu kum 20-30 ahcun Lai/Chin timi hrimhrim um ti hna seh, ti khi a rak si ziar. Cu lawng si lo. Hakha i UNHCR zung kongkau ah, ruah awk a um ngai. Hihi Chinmi chungin refugee pawl an kir than khawhnak dingah tuahmi bantuk in an chim nain a hnu ah buaibainak a chuahpitu zong asi kho. Hi zong hi, Daniel Sakhong chimning ahcun, caan zeimawzat cu Laimi caah thathnemnak a chuahpi men lai nain tlawmpal ah Rohingya pawl hmanh hi kan Chinram ah ralzaam (refugee) bantukin khuasaknak nawlpek khawh an si. An um hnuhnu ahcun ram an ngei ti lo caah kirnak ding zong an ngei ti lo. Laitlang a ummi kan milu nakin an tam deuh pinah an karh a fawi lawlaw fawn. Kum zeimaw lo tein ah an kan chilh dih ko lai. Cucaah, iralring kan herh. Cun, kan hnulei tiangah Chin ramkulh chungah ralkap battalion 14 hrawng an um i hmun 50 renglo ah hmunhma an khuar, an ti. CNF nih cozah he remdaihnak minsen a thut cang nain naite ah cozah nih ralkap battalion 2 a thar in a chap ṭhan, an ti fawn. Ralkap umnak paoh ah hremtuarnak, ningcang loin namnetnak le minung covo phungbuarnak a um zungzal ti cu kan theih. Tlaihhrem in thah tiang a tuarmi zong an um. Remdaihnak minsen thut hnu ah ralkap battalion a thar chap cu zeidah a sullam set asi kun hnga? Chin ramkulh cu atu tiang phihkhammi hmun (restricted zone) asi rih i ramdangmi nih kal an duh ahcun ‘permit’ dangte in hal hnu lawngah kal khawh asi. Ziah, khammi ram le miphun ah chiah kan si rih peng ko? Hi kong hi cozah nih a lengah an chim, an ṭialmi le a chunglei thil sining taktak aa danning kha zoh tikah, Salai Van Lian Thang bia cun, meithal in kah i miphun cihmih siloin khensar bantukin kan chunglei in dai tein eihmuar i cihmih asiloah dawpdolh (an unwritten policy of forced assimilation) an kan timhnak kong kha aupimi asi.

Cu lawng si lo. Kan caholh kongkua zongah ruah ding tampi a um rih. Caa le holh hi a biapi tuk ti cu theih cio asi ko. Asinain, nihin tiang ‘kan holh le kan caa’ cawnnak nawl an kan pe hlei rih lo (pek dawh kan si an ti lio lawng si rih). Biaknaklei cachuah le Baibal namhnak nawl zong phungning tein onh kan si hlei rih lo. A phunphun in kham kan si rih. Asinain, kawl holh tu cu ‘heh’ tiah an kan barh. Kan cacawnning nan theih cio ko lai. Tangkhat in tangriat tiang hrawng cu, sianginn ah kan min le nulepa min aa khat dih. (My name is Tun Tun, my parents are U Ba and Daw Aye) hei ti hrawng. {Kan khuapa le bang, sazaci nih na nulepa min aho? tiah a hal i sianginn asi caah my parents are U Ba and Daw Aye ati. Kan sazaci cu a thinhangtuk i ‘na nu chu he, na nulepa min cu U Ba le Daw Aye an si tung lo’ ati.} Cataang awn duh ahcun fir le hrokhrol chim hau phun. Hihi kum a sau cang tikah a poi ah chiah lo sual zong a fawite. Asinain, miphun pakhat sinak ding caah ca-holh hi a biapi tuk. Ca-holh a ngei lomi miphun cu an tlau lo hmanh ah miphun tlau ti khawh an si.

       

Chinmi milu zakhat ah sawmkua renglo cu Khrihfa kan si i Khrihfa sinak hi kan miphun hmelchunh pakhat ah kan chiah cangmi asi. Khrihfa kan sinak hmelchunhnak hna cu; biakinn, vailamtung, Bethel, thlacamnak inn/tlang ti bantuk kan ngeihmi hna hi an si. Kan miphun a tlau lonak ding, cihmihmi kan si lonak ding le miphun liandeuh chungah dawpdolhmi kan si lonak dingah kan miphun sinak hmelchunh hi himbawm tein kan kilven a herh. Biaknak min bunh in cihmih timh kan sinak hi ralring tein kan ngaitthlai peng i kan irunven a herh.

Chirhchanmi hna:

1.Salai Van Lian Thang, Burma Cozah nih Miphun Dawpdolhnak Program Hrawk Seh timi chungin.

2.CHRO nih chuahmi, Persecution of Chin Christians in Burma timi chungin.

3.Hc Penglianmang, Tulio Kan Miphun Lak Thlihran Vaipa Zir timi chungin.

4.Tawk Lian, “Stockholm Dairy,” Ṭhiangṭhang Makezin chungin.

5.K.M.Win B.A(Hons)MIPP (SAIS), A Brief Overview of Myanmar  timi cauk chung in.
6.http://www.chro.ca/index.php/resources/religious-freedom/284-1999-religious-persecution-report.