Chin Miphun le Tlangholh (Chin Lingua Franca)

Note: “ Keimah  hmuhning ahcun holh phun tamtuk ngeih hi Pathian dantatnak a si ti in ka hmuh.  Babel innsang sak kan lo cang” (Gen.11).

 __________________________________

Biahmaiṭhi

Kan ṭhanchonak dawntu tampi lakah “tlangholh” (lingua franca)

kan ngeih lomi hi aa tel ve. A ruang cu, “Kan holh aa dan tikah kan thinlungput zong aa dan caah a si.” Kan thinlungput aa khah lo tikah rianpipa hmunkhat ah kan ṭuan kho ti lo. Cuti rian kan ṭuanṭi  khawh lo tikah “ṭhanchonak” he kan i hlat. “Ṭhancho” timi hi kan i ṭuan seek bu hmanh ah duhning in kan ṭhangcho kho tawn lo. Ṭuanlo chinchin ahcun “huncho” si ti loin “hunchuk ” kan si ko cang. Cu vialte ‘hram’ (a ruang le aa thoknak) cu “kan holh aa dangmi, tlangholh kan ngeih lomi hi a si kho ngaimi an si.” Cucaah, ka pilh khawh mual a tanglei bantukin ka von langhter.  

Kan Holh (Verbal Communication)

Chin miphun nih ‘tlangholh’ (lingua franca) kan ngeih lomi hi ṭhanchonnak a kan dawntu nganbik pakhat a si ve. Mizo caṭial thiam Zawla nih, ‘Mizo Pipu Teh Leh An Thla Teh Cancin’ (The Ancestors of Mizo and their History) timi cauk a ṭialning ahcun, “ Atu Burma ram Chin hill i a ummi hna, cun Mizoram, Manipur, Cachar le Tripura hmun i a ummi hna hi hmunkhat ah hruaitu pakhat uknak tangah khua an rak sa. Cun, nunphung pakhat an i hrawm lawng siloin holh phun pakhat an rak hmang. Culio i an rak umnak cu Khampat (Kalay-Kabaw Velley) hrawng a rak si i Khampat cu an khuapi hmasa bik a si ” tiah a ti. 

Asinain nihin Chin miphun boruak zoh tikah holh phundang lawngte kan hmang. A ruang cu, kan umnak hmun aa dan ruang le tlangsang, horkuang thuk hna nih a kan dan ruangah a si kho men. Sihmanhsehlaw, kan tuanbia ah holh phunkhatte kan hmanlio caan a um bantukin nihin Chin miphun zong nih holh phunkhatte hi hmang kho ṭhan usihlaw, ṭhanchonak lam kaupi a kan onpiak deuh saumau hnga. 

Mi cheukhat nih holh phun tampi kan ngeihmi hi Pathian thluachuah a si an ti. A ṭha ngaimi le a hmaan ngaimi a lo deng. Hihi, thil umtuning kha a ṭha leikap in hmuh khawh an i zuam bia maw a si, khua biatakte in an ruah lo bia dah a si hnga cu thei ve hlah. “Keimah  hmuhning ahcun holh phun tam tuk ngeih hi Pathian dantatnak a si ti in ka hmuh. Babel innsang sak kan lo cang” (Gen.11). Hihi Pathian thluachuahnak siloin a dantatnak tu a si. Hi kong hi an rak buaipi ngai bal nain a si kho lai lo, tiah an rak ngol. A ruang cu kan ruam a rak kai cio. Kanmah holh cio a simi, Hakha nih kanmah holh, Tedim nih anmah holh, Falam nih anmah holh, tbk. kha kan rak ṭanh cio.

Kanmah holh kha ‘Chin tlangholh’ ah hmanding a silo ahcun kan lung a rak tling cio lo. Kan holh kan humhaak ciomi hi a ṭha ko nain kau deuh in ruah kan herh. Kanmah ca, Hakha, Falam, Tedim, Zotung, Zophei, tbk. ca lawngah siloin kan Chin miphun huap in khurkhua kan tuak a herh. “Maivan (Internet) chungah hi bantuk iceihnak hna a do tuk tu cu an ruamkai bia a si. Anmah holh kha Chin tlangholh ah hman a si sual lai lo ti a phangmi an si ” tiah Dr. Vumson Suantak nih {Common Language for Zo (Chin) People in Burma} timi capar chungah a ṭial.

Lungrawk le ningzah awk ngai a simi cu Rangoon, Mandalay hrawngah Chin fellowship asiloah Chin miphun huap in meeting pakhat khat kan ngei. Pakhat le pakhat kan holh kan i thei ti hna lo.

Kawlholh tu kan hman. Kan thiam ahcun aa ning deuh rih. A cheukhat lebang cu kan thiam fawn lo. Nihchuak kan si. Ningzak zong a si. Ka lung a fak ziar. Ziah, Chin miphun hi Babel inn sak phun in pei kan um cang ko hi ka ti. Hreitlung lak fial zong i naamtong lading phun in pei kan um cang ko hi. Kawl chawnhnak ah Kawlholh thiamding a si ko. Chin miphun ciocio i chawnhnak ah “Chin holh” um sehlaw, cu holh cun i chawn ve sihlaw a ṭha deuh tuk ve hnga lo maw.  

Cuti si cun, zeiholh dah  tlangholh ahcun hmang usihlaw  a ṭhabik hnga? Pu No Than Kap (CPP-MP) nih, “Laizo holh hi aa tlak bik” a ti bal. Kan upa deuh pawl le lungfim deuh pawl nih khurkhua kan tuakpiak ulaw a fiang bik lai. Kan hnulei deuh ahkhan Sianginn kipah Chin holh phunkip, cawnter siseh. Hakha pa nih Tedim holh thiam, Matupi pa nih Falam holh tbk. in holh phun an thiam dih ahcun tlangholh ngaingai kan ngeih lo zongah kan fale chan ahcun holh kan i thei kho dih lai, tiah hnatlaknak an rak ngei bal. Culio ahcun “Khami holh” an rak hrelh. Khami holh hi a har ngai fawn. Atu tiang, an cawn tak le tak lo cu theih a si ti lo. Cu bantuk hna cun tuah kho taktak sihlaw, a ṭha ngai dingmi a si.

Cun, kan hnulei ah “Duhlian” holh hi kan tlangholh sisehlaw a ṭha lai tiah an rak ti ve. Asinain, kanmah phun holh kan ṭanh cio caah a tlamtling kho lo. Duhlian holh (atu Mizoram state i an hmanmi holh) hi Chin miphun nih tlangholh hmanding ahcun a si kho bik taktak. A ruang cu, “India, Mizoram state ah a ummi Chin unau 700,000 naktlawmlo nih Duhlian holh an hman” tiah hlathlaitu nih an chim. 

Cun, kan ram a ṭhatlo ruangah India ram, Mizoram state ah rianṭuanmi Chin miphun chungin minung tampi hna le Lai, Zo, Kuki le Hmar, Darlong, Halam, Simte, tbk. vialte zong nih Duhlian holh hi mi tampi an holh kho i an thiam. Cun, Kalay-Tahan i khua a sami Chin miphun kan unau hna zong nih Duhlian holh an hman cang. Mi tampi cu Duhlian holh, tlangholh i van hmanding  cu ruah ah a lung a ṭha lomi kan tampi ko lai. A ruang cu, kanmah le holh phun, miphun (Falam, Hakha, Senthang, Zotung, Tedim, tbk.) ti in kan ṭanh cio ruangah a si. Ahmaanmi zong a si fawn. Kan holh le miphun tlau lai cu kan siang bak cio lo. 

Asinain, kan ruah awkah a herh deuh tiah ka ruahmi cu, “Kanmah miphun hmete (Falam, Hakha, Zotung, Senthang, Lautu, Tedim, tbk.) nih kan hmanmi holh kan humhaak (kilven) tuk ruangah kan  miphun huap in (Chin Miphun ningin) kan tlau dih cang lai, ti hi asi. “Chin miphun” timi a um lo ahcun na phun na ṭanh lenmi (Hakha, Falam, Lautu, Tedim, tbk.) zong kha an um ve ti lai lo hih. Ahmete kan ven, kan ṭanh tuk ruangah a nganpi kan thlau dengmang cang. Cuti, kan mah miphun holh chungin tlangholh kan ngeih khawh lo, kan thim khawh lo vekvek ahcun mirang holh/English holh lawlaw hi hman khawh izuam kho sihlaw, zeitlukin dah a t'hat chinchin hnga. Cun hihi asi khomi thil le asi fawn ko. Falam pa asi loah Hakha pa nih Khami holh le Tedim holh thiam dingin kan cawn khawh ahcun mirang holh cawn zongah kan thiam ko hnga. Cu bantukin t'hiamt'hiam in midang zong an si kho ve. Mirang holh kan thiam asi ahcun kan mah Chinram le Kawlram zongah siloin vawlei pi he communication kan tuah khawh cang hnga. India te hna zong khi an tlangholh cu Hindi asinain official holh/zung hmanmi holh cu mirang holh asi.

Biadonghnak

Chin miphun kan nunnak ah ‘karkalak-huihnak’ (egoism) nun a tlau kho lo. Kanmah holh cio kan ṭanh tuk nakah ‘tlangholh’ zong kan ngei kho lo. Tlangholh kan ngeih lo tikah kan ‘tlau’ dengmang cang. Babel Innsang saklio ah an holh aa dan ruangah an ṭio dih. Sobul von la ti zongah ṭhulh hna an i pe cang. Hluah lak fial zongah thingtum an i pe cang. English holh hi vawleicung dihlak ‘tlangholh’ a si an ti nain, za ah za (100%) cun a dik bak lo hih. Za ah sawm sarih (70%) lawng hmaan dawh a si.  Cuti asiah, zei ruangah dah vawlei pumpi nih kan i hrawm khawh ciomi ‘tlangholh’ hi kan ngeih hnga lo. A ruang le a hram dothlat tikah “Babel innsang saklio holh aa dannak khan i thok sehlaw a dawh.”  Holh aa theimi paoh an i khawmsua i hmunkhat ah an umṭi  hna. Cuti cun nichuah, nitlak le chaklei thlanglei ah kan i ṭhek i, miphun kan karh cionak hi a si. 

Miphun aa dang, holh aa dang i kan nunphung le kan zatlangnun vialte zong aa dang cang. Cu tikah “ aa khat lomi hrat cu ‘ral’ an si ko cang.” Ramkhat le ramkhat, miphun le miphun in i doh le i thahnak zong a chuak. Chim duhmi cu, “Kan holh aa dang lengluang tikah  kan lungthin zong aa dang lengluang ve ti hi a si.”  Cucaah atuning in kan holh aa dan thai ko ahcun Falam pa le Hakha cu ral an si ve te lai i, Tedim pa le Dai pa cu ral an si ve te lai, a fiang.  Cu vialte hrampi cu kan holh aa dannak ruangah a chuakmi an si. Cucaah, a tawinak in kan chim ahcun, “Chin miphun kan ṭhancho khawh nakhnga caah cun, mah sining humhaak tuknak hrial, lungrual tein rian kan ṭuanṭi i, a fekmi le a hmunmi ‘tlangholh’ (common language or lingua franca) kan ngeih a hau ti hi a si.”