Skip to main content

ṬHANCHO LEI A PANH CUAHMAHMI KAWLRAM NIH IQ LAWNG MAW A ZOH RIH LAI? EQ TEH?

Tutan ah hi bantukin capar/cabia ṭial kawhnak caan a ka petu

(Ṭhinṭhang Mekazin editor le upa) dihlak  Tutan ka capar hi IQ le EQ kong asi. Kawl ralkap butkedan tangah kum 20 leng rialdip le lamhchih buin a thanglianmi kan si caah Lairam lawng hmanh siloin Kawlram dihlak asilo hmanh ah a tam deuh kan lungput le ruahnak cu a rawk dih. Kan mawh ve hme maw, rak lamhchihtuk hrat ahcun mu. Leithuan liomi cawtum le naatum bang, tuk le velh pah buin tuah duhmi tuah kho loin tuah duh lomi tu an rak kan tuahter. Kan fimcawnning tiangin ruah tikah awn duh ahcun firchom a hau ti sehlaw, kan palh thlu lai lo dah? A rawk cangmi kan thinlung, ruahnak le lungput a kan remhtu le sersiamtu asi kho hnga maw, ti ruahchannak he tialmi capar asi.

IQ cu zeidah a si?
IQ cu Intelligence Quotient tiah a saunak in auh asi. Intelligence timi biafang(origin) a chuahnak taktak cu intelligere timi Latin biafang in a ra. A sullam cu ngalhkhawh, thiamkhawh, theihkhawh, cinkenkhawh, tikhi a sawh duhmi asi. Quotient sullam cu then thanmi, phawtzamhthanmi tinak khi asi ve.

Minung fimnak (Intelligence) kong ah ningcang tein(systematic) virhkhoih-hlathlainak hiFrench ram ah a luancia kum 100 hrawngah khan psychologist Alfred Binet (1857-1911) le psychologist Theodore Simon (1873-1961) nih French sianginn pakhat ah siangakchia cheukhat sinah rak thawk asi (?) Cu hlathlainak cu 1905 kum ah an rak dih, an ti. A chung muru tiang virhkhoih-hlathlainak nih a chuahpi mi cu minung ah hin thiam aa fawihdeuh mi (normal) le a harhdeuh mi/chanbuadeuh mi tiin kan um ko, tihi asi. Cu hlathlainak nih cun French ram chung lawng siloin a hleiin Europe ram le USA ram pawl i siahngakchia cacawn ningcang (system)tiang zong a rak bawmh ngai, an ti.

Cu hnu 1916 kum ah German psychologist William Stern (1871-1938) nih thilthar pakhat thiam/hmuh ifawite le herhning tein thleidan le phawtzamhthiamnak (intelligence quotient)hlathlainak hi a rak tuahve. A tuahning cu thluak nih thil a theih mizat kha a kum in na phawt lai i 100 in na karh ṭhan lai.  Tahchunnak ah;

                  Halmi chungin na hmaanmi zat question (100 in karh) = IQ
                                                       Nangmah na kum

ti khi asi ko. Cu hlathlainak nih a chuahpimi cu, a fawinak in normal a simi nihcun IQ  90-110 kar hrawngah khin um ding asi i, cu naktamdeuh asi ahcun a IQ a sang tinak. Cun, a tlawmdeuh ahcun a niam ah chiah asi. Kul (20) tang hna khi cu mi tlamtlinglo ah chiahmi deuh khi a va si cang nga, a ti.
Cun, thilthar pakhat khat hi kan hmuh cio, kan cawn cio ko zongah a thiam aa fawih/olhkhun mi le aa cinken khodeuh mi phun an um. Cu thil zongah cun kan uardeuh phun, ka n cawn zuamdeuh phun le kan i cinken khawhdeuh phun an um ve rih fawn. Zeiruangah dah asi hnga? Cu hlathlainak zong cu American psychologist Howard Gardner nih 1983 kum hrawngah khanIntelligence Quotient timi minbunh ṭiamṭiam in minung IQ hi phun (5) then in a rak tuah. 

Intelligences phun (5)  

    Musical intelligence:- Music, aw chuah, melody, rhythm… etc., lei ah thiam aa fawihmi pawl. Tahchunhnak ah hlasak thiam, ringawntumthiam…tbt.

Verbal intelligence:- Holh le caa lei ah thiam aa fawihmi pawl e.g. Author, journalist, holh fang hmanthiammi, politicians pawl hei tibantuk khi.

Bodily-kinesthetic Intelligence: -Takpum hmanning cawlcangh thiam aa fawihmi le hrimnam hmanthiam aa fawih mi pawl. E.g. Lentecelh (sport) le laam (dance) thiammi le hriamnam he raltukthiam mi pawl bantuk khi.

  Logical-mathematic Intelligence:- Pehtawnh, ningcang tein (systematic) khuakhan lei le namber/kanaan tuaktan le pungsan suaisam lei ah thiam aa fawihmi pawl. Tahchunhnak ahChemist pawl le engineer tibantuk pawl. 

Visual-spatial Intelligence:-Thilsuai, hmanthlaksuai, hmunhma (geography) zoh lei ah thiam aa fawhmi pawl. Tahchunhnak ah artist, architect le researcher heiti pawl khi.
  
Hi phunnga (5) hna hi Howard Gardner nihfimnak thawhkehnak (Origin of Intelligence) kha basic in virhkhoih-hlathlainak a rak tuahmi asi. Cucu IQ (Intalligence = theih, ngalh, thiam, cinken khawhnak thazaang le Quotient = phawtzamh/thenthan thiamnak phun) tiah kan auhmi cu asi.  Hi fimthiamnak intelligences phunnga (5) hi minung kan thluak he apehtlaimi lawngte an si, tiah chim khawh zong asi. A ruang cu mit nih hmuh, hna nih theih hnu ah thluak nih a tuaktan i thiammi thil pawl an siruang ah asi. Cucaahcun, IQ sang mi kha thluakṭha mi asi tiin kan auh tawnnak hna cu asi. Hihi a huap in tuahmi intelligences phunnga chungah hin mi pakhat nih a phun (5) ningin thiam i olhnak zong ngeihkhawh asi i, phunkhat hmanh iharh ngai khawh zong asi ṭiamṭiam fawn. Phuntam deuh a thiam naa fawih ahcun na IQ a sang deuh tinak asi i a tlawmdeuh le na IQ niamdeuh tinak asi, tiah a fawinakinchimkhawh asi.  

EQ cu tehzeidahasi?
Chan a hung kali globalization/socialization chan kan von luh hnu
hin, IQ phunnga (5) lawng nih minung kan nunnak ah thil a rak tlamtlinh dih lo zia von theihchin thluahmah asi. Cu ruangah Howard Gardner ṭhiamṭhiam nih EQ timi hi a rak chuahpi ṭhan. A suanak in EQ cu Emotional Quotient ti asi. Cu EQ cu phunhnih in a von ṭhen veṭhan.

 Intrapersonal intelligence/personal intelligence: -Mah le mah feeling/tuarmi theihthiam khawhnak le cu feeling vialte (lomhnak, ngeichiatnak, ningzah, thinphan) tibantuk theih in a hmanzia, a tuarzia le a langhterzia thiamnak kha a sawh duh.

  Interpersonal intelligence/social intelligence: Midang lung kalning, mi lungput theihthiam piaknak [Sympathy a siloah empathy kan ti hnga maw? Sympathy sullam cu na tuarmi/ruahmi ka theihthiam (I understand what you think/feel) ti asi. Empathy sullam cu na tuarmi/ruahmi kantuarpi/ruah pi ve(I think/feel what you think/feel) ti asi. Phundang in kan chim ahcun,empathy sullam cu na takvon kaa hruk ve tinak a siloah naa denhmi kedan ka denh ve/na ke dan cungah ka dir ve ti khi a sawh duh (I wear your skin or I stand on your own shoes)],tiin Haward Gardner nih phunhnih ah a ṭhen ṭhan. Hifimnak hi mizeipoah nih cawn le ngeih cio kan herh mi asi. Abikin mipi hruaitu pastorte, cachimtu sazate, sibawite le ramriantuantu hna a herhkhun kho men.

EQ tu cu thluaklei si ti loin lungthinlei he pehtlaiin thiamnak phun asi deuh. Cu thil phunhnih cu minung dang he kan i pehtlaihnak ah a herhmi le thiamawk hrimhrim dingah chiahmi asi. Minung lungthin le ruahnak lei thiamnak a cawngmi (psychologists) tampi nih cun hi EQ phunhnih nih hin a dang IQ phunnga zong khi a rulh (effect) khawh/a tuahkho (thlennaktampi a chuahter), ti tiangin an zumh. Cun, a ṭhangchocangmi ram hrimhrim ahcun sianginn, sport team,film industrypublic le organization dangdang ah IQ san lawng hi abiapibik ah an chia ti lo i, a EQ the zeidah a lawh ti hi zoh chih peng asi, an ti. Cu ticun, minung lungthin le fimthiamnak(Emotional and Intelligence) he a ṭhangchomi sinak dingah ram tamdeuh nih cun izuam asi cang. Phundangin chim ahcun, IQ lawng siloin EQ zong kha biatak tein thazaang an pek tinak asi.

Pawngkamruangah maw?Ciruangah dah?
Minung IQ/EQ san le niam hi pawngkam thil ruangah maw? ‘Ciruang’ ruangah dah? timi hi rak iceih lengmangmi a rak si. Atu tiang zong ah iceih peng rih asi ko.  Psychologists a cheu nih cun 60-70% hi cu ciruang in a kal i 30- 40% hi pawngkam thil sining ruangah asi, tiah an chim ve. Asinain, IQ le EQ cu thluak le lungthin ruahnak (psycho) kong asi caah hihi a hmaan/a palh, tiah aphi chim khawh awk hi a ṭha tawn lo. A har dom, an ti. Psychologists pawl zong nih an mah le hlaihlaining cio in pom asi ve i cu an pomning cu minung nunnak ah hman cio ansi. Hmandeuhmi/aa tlakdeuhmi an um bantukin aatlakdeuh lo tiin hlawtthlu ding zong aum ve hro lo, an ti ve.  

Asiahcun ṭhancholei a panhcuahmahmi Kawlram le Lairam ah teh?
Buaktlak (average) in kanzoh/chim ahcun Japan ram hi IQ ah asang in chiahmi ram pakhat asi. Asia ram chung lawng hmanh siloin vawlei ah technology le fimthiamnaklei ah a sangbik an si, ti zongah kan palhthlu lem hnga lo. Asinain, Europe ram lei nih a kalpi deuhmi cu IQ he EQ he hmunkhat/artlaang tein kalṭi le ṭhanchoṭi hi asi ve. Europe ram tamdeuh nih cun ngakchia a hmet lio tein lungthinlei a thanchonak dingah thiamcawnnak lawng hi pakhatnak ah chiah loin a pahnih tein (IQ he EQ) hmunkhatte i than pi khawh dingin siangiin kip le hngakchia no zohkhenhnak (daycare) kip ah kalpi ansi. Cu nih a chuahpi mi cu lungthinlei (emotional) in ṭhangchonak asi.  Ruahnak a san tikah an fimnak (intelligences) sannak zong kha ningcang tein hmanthiam asi. Tahchunnak ah mah zon lawng iruahlonak, keimah nih mah tihin thil katuar/kahmuh i midang nihteh zeitin an tuar, an hmuh ve lai tibantuk, mi sining theihthiamnak le mi dang zawnruah khawhnak hna khi a chuahpimi cu ansi. 

Asiahcun, Ralkap uknak cozah in (dictatorship) in democracy uknak lawng hmanh si loin mah tein ihruai khawhnak (federal/secular state) leiah thlen a duhmi le a tim cuahmahmi Kawlram le Lairam minung nih teh fimthiamnak kan cawnbiknak asi mi kan sianginn system ah siseh, inn chungkhar siseh, zatlang nun le company zongah siseh, thluaklei fimnak (IQ fimnak) lawng hi maw kan kalpi peng rih ko lai? Phundang kan chim ahcun, mah pumpak ṭhatnak le minthannak lawng le mah chungkhat le sahlawh rualchan lawng zawnruahnak ngeih in maw kan ṭhancho rih ko lai? Siloah mah zawnlawng i ruat loin, mi cungah theihthiamnak, dawtnak le zawnruahnak a ngeimi lungthinlei fimnak (EQ fimnak) ṭhanchonak he dah artlaang tein kan kalpi hna lai?

Chiarhchan laknak:
  •  Tha Chin Par (Denmark) pumpak notebook chungin.
  •  Howard Gardner’s tialmi, Howard Gardner’s Nine Multiple Intelligenes cauk chungin.
  •  Howard Gardner le E.D. Hirsch Jr., nih tialmi, ʻʻTwo Views on How to Get Johnny to Read and Think,”New York Times, September 11, 1999 capar chungin.
  •  Spencer A. Rathus nih tialmi, Psychology cauk chungin.
  •  Paul D. Meier nih tialmi, Introduction to Psychology and Counseling: Christian Perspectives and Applicationscauk chungin.
  •  Henry Nawl Thang Bik nih class-presentation paper a tuahmi chungin.

   Note: Hi cathluan hi Thinthang Magazine nih a chuah cangmi asi.

Comments

Popular posts from this blog

Halkha khuatlaknak le min a sullam By Pu Chawn Kio

  PHAILENZAWL (HALKHA) KHUA AN TLAKNAK By Pu Chawn Kio             Halkha Thlantlang Laimi hna cu Zotlang in Thlanrawn khuahmun ah, Thlanrawn khuahmun in Chuncung Cerhceu ah, Chuncung Cerhceu in Phailenzawl ah an ra i khua an tlak. Phailenzawl khua an rak tlak lioah hin inn 30 hrawng lawng an rak si. Phailenzawl khua cu atu Hakha khua ral, Falam lei motor lam thlang, Hakha in meng 4 zawn lam thlangah khin a si i, atu ah cun Pu Deny nih dum ah a tuah i nga zong a zuatnak hmun hrawng khi a si. Advertisement Add caption Phailenzawl khua ahhin sau nawn khua an sa i, a karh zong an karh ngai cang. Hi lioah hin Cinzah pawl hi ngeih le chiah zong, lung le thin zongah mifim le miṭhawng deuh an rak si rua i, Cinzahpa nih khuang zong a rak cawi. Cucaah cun Phailenzawl khua cu atu tiangin "Cinzah Khuangcawihmun" tiah nihin tiangin an ti lan. Phailenzawl khua an tlak kum: Phailenzawl khua an tlak hi zeitikah a si ti hi fiangin hngalhnak set cu a um lo nain,  AD.1450 hrawngah si dawh bik

Chin Miphun Thawhkehnak Tuanbia (Chinlang Family Source)

  CHIN MIPHUN THAWHKEHNAK                 Chin miphun pawl cu kan pupa tuanbia ah Hlan liopi ahcun ca  kan rak ngei ve nain saphaw cungah rak tial hna kaw, uico nih a tlik pi i a rak ei dih caah ca kan ngei kho ti lo tiah an ti tawn. Cucaah Mirang cozah nih Chin Land (Lairam) an kan uk i a bikin, Baptist missionary pawl kan ram an phak hnu lawngah ca an kan serpiak chom i ca hi kan ngei ve. Cuti i Chin miphun kan hram thawknak asiloah a tu kan umnak ChinLand (Lairam) kan phak hramthawk in ca kan rak ngeih lo caah kan thawhkehnak, pakhat le pakhat, pengkhat le pengkhat, asiloah phunkhat le phunkhat (clan)kan i pehtlaihning kha, Chin mi vialte cu pumkhat hrimhrim kan si ko tiah kan zumh i kan chim cio nain, a fiang tein a hngal khomi le a chim kho mi kan um ti lo. Mirang pawl nih A.D.1885 kum i kawlram vialte cu kan lak dih cang an rak ti lio ahhin (Lairam) ChinLand cu aa rak i tel ve lo. Cucaah kawl pawl nih an chimh hna ningin kawlram nitlak chaklei India le Bangadesh ramri ah Chin mip

Senthang Tuanbia by Chan Pum

             By Chan Pum Senthang a sullam hi mitampi nih kan thei kho lo. Pu Run Ro Thang Hakha i vuanthawk a tuan lio ah Sakta khua ah Senthang peng chung khua bawi vialte 1967 lioah a khomh hna i Senthang a sullam a hal hna. Ahohmanh nih kan thei lo an ti cio nain Surkhua Pu Van Kio nih atanglei bantukin Senthang asullam cu a chimh hna tiah meeting i aa tel vemi Sakta Pu Ceu Mang nih a ka ti. Sakta khuami Pu Tin Thang cu Mindat peng leiah ram hran ah a kal i Ro khuami a va thah hna. A kir leiah ka vainam ka philh sual a ti i a va kir hnawh i a lak than lioah Ro khuami nih an tlaih. Na min ahodah a si tiah an hal tikah Tin Thang ka si tiah a ti ko hna nain Tin Thang tiah an auhthiam lo i Senthang tiah an auh ruangah annih lei mi cu Senthang an si tiin Mindat leimi nih an kan ti ruangah Senthang min kan pu lan tiah Pu Van Kio nih a chim a ti. Pu Van Kio nih a chim a ti ning tein Myanmar Socialist Lansin Party nih 1968 kum i chuahmi Nunphung cauk cahmai 54 ah catialtu Pu Run Ro Thang t