Chin Miphun Thawhkehnak Tuanbia (Chinlang Family Source)

 CHIN MIPHUN THAWHKEHNAK

       

        Chin miphun pawl cu kan pupa tuanbia ah Hlan liopi ahcun ca  kan rak ngei ve nain saphaw cungah rak tial hna kaw, uico nih a tlik pi i a rak ei dih caah ca kan ngei kho ti lo tiah an ti tawn. Cucaah Mirang cozah nih Chin Land (Lairam) an kan uk i a bikin, Baptist missionary pawl kan ram an phak hnu lawngah ca an kan serpiak chom i ca hi kan ngei ve. Cuti i Chin miphun kan hram thawknak asiloah a tu kan umnak ChinLand (Lairam) kan phak hramthawk in ca kan rak ngeih lo caah kan thawhkehnak, pakhat le pakhat, pengkhat le pengkhat, asiloah phunkhat le phunkhat (clan)kan i pehtlaihning kha, Chin mi vialte cu pumkhat hrimhrim kan si ko tiah kan zumh i kan chim cio nain, a fiang tein a hngal khomi le a chim kho mi kan um ti lo. Mirang pawl nih A.D.1885 kum i kawlram vialte cu kan lak dih cang an rak ti lio ahhin (Lairam) ChinLand cu aa rak i tel ve lo.

Cucaah kawl pawl nih an chimh hna ningin kawlram nitlak chaklei India le Bangadesh ramri ah Chin miphun pawl an um ti cu an rak hngalh. Cun Mirang nih Bengal an lak tikah nan pawng ahhin zei miphun dah an um tiah an rak hal ve hna i, Kuki pawl an um an ti hna.  Anmah Bengal holh in Kuki timi cu  mihrut phun asiloah saram bantuk in a ummi tlangcung minung (savage and wild hill people) tinak a si. Dr.Vumson tialmi Zo History, p.1.  Sihmanhsehlaw 1871-72 kum i Mirang nih Lushai expedition an vun tuah i, anmah he an i ton taktak tikah zei miphun dah nan si tiah an hal tik hna ahcun Lushai kan si, an rak ti hna.  Cun Mirang cozah nih A.D.1892 kum i Chinland an hun tuk ve i an lak tik ahcun an phanhnak kip i minung pawl kha 'Zei miphun dah nan si?' i 'khuazei in dah nan chuah?' tiah an hal cio tik hna ahcun, Tidim peng i a ummi hna nih, 'Zo kan si i Cimnuai in kan chuak,' an rak ti.  Cucaah Tuck and Carey nih, "Chin miphun Eden dum cu Cimnuai a si," an rak ti phah. The Chin Hills by Carey and Tuck, Vol.1, p.127. Falam le Hakha peng i a ummi hna nihcun "Laimi kan si i Lailun in kan chuak," an rak ti ve. 

Sihmanhsehlaw Mirang nihcun hi miphun hna hi pakhat an si ko nain zeicadah an chimmi an i khah hnga lo tiah an khuaruah a rak har i anmah nih tha tein an dothlat.  Cuti i an dothlatnak vialte le kanmah Chin miphun lak zongin A.D.1950 kum hnu i kan mifim deuh pawl nih an hlathlai ve i an tialmi cauk tampi  kan relnak thawngin, Chin asiloah Laimi pawl cu B.C.kum zabu pariatnak in khan Tuluk ramah miphun nganpi pakhat in kan rak um cang ti le B.C.770 - A.D.24 tiang Chin Dynasty (Chin pennak) tiin Tuluk ramah uktu saupi a rak tuan kho mi miphun kan si tiah zumhnak a um. 
=====================================================================

F.K.Lehman tialmi The Structure of Chin Society, p.11; Dr.Vumson tialmi Zo History, p.27; Thla Tin Thang tialmi Laimi Suahkehnak (Chin History), pp.3,4; China Today No.6,1985, Released by the Chinese Embassy Rgn.  chungin a lak i Pu Chawn Kio tialmi Chin Miphun Thawhkehnak(Origin of the Chins) timi pp.1, 2.

========================================================

CHIN BIAFANG UMTUNING

 Kawl(Burmans) pawl nih A.D.kum zabu hleikhatnak asiloah hleihnihnak lio i Irrawaddy tivapi a sumlei an rak hrawng i, Irrawaddy le Chindwin tivapi pahnih karlak ah Chin miphun pawl an rak hmuh hmasat bik lio hna ahhin CHIN tiah an rak auh cang hna.  Dr.Vumson tialmi Zo History, pp.3,4.  Mi tampi an chimning ahcun Chin mipa pakhat nih Bawm pakhat(Chin in Burmese) a rak phorh caah kawl nih Chin miphun pawl cu Chin tiah an auh hna an ti. Cu ruahnak cu 1975 kum ahkhan B.Lal Thang Liana nih Mandalay University i M.A. degree a laknak Thesis caah History of Mizo in Burma tiah a tialmi chungah a hnatlakpi ve.  Sihmanhsehlaw hi cu a si kho lomi, zumh awk tlak lomi bia a si tiah ruah khawh a si.  Zeicatiah Kawl pawl he an i hmuh hlan le an i ton hlan ahhin kan pupa pawl cu phun min ngei lo i maw an rak um hnga?  Anmah tein an phun min hi i sak thiam lo in maw miphun dang nih zuamtiah-nehsawhnak in an auhnak hna cu an miphun min ahcun an rak i lak hnga?  Chindwin tivapi cu cu hlan vialtepi cu min ngei loin a rak um lai i maw mah hnu lawng cun Chin (Bawm) phur pawl an tikhor tiah cun min cu a ngeih chom lai? 

Cun Chin(Lai) miphun pawl nih Bawm an phorhmi hi a tu kan umnak tlang cung ram kan phanh hnu lawng in a thawkmi a si tiah tuanbia thiammi tampi nih an ti fawn.  Thla Tin Thang tialmi Chin History, p.8.  Culengah Chin miphun kawlram kan luhnak cu A.D.hramthawk kain a si cang i Irrawaddy le Chindwin tivapi pahnih karlak an phanh hi cu A.D.kum zabu pariatnak hlan deuh ah a si cang.  Kawl pawl cu Chin miphun Kawlram kan luh hnupi A.D.kum zabu pakuanak hrawng lawngah Kawlram chungah a lutmi an si i Irrawaddy le Chindwin karlak an phanh hi cu cu hnu lawngah a si.  Cucaah Bawm phorh ruangah Chin timi min kan ngei timi cu a hmaan lai lo i zumh awk tlak a si lo.Cun Professors G.H.Luce le F.K.Lehman nihcun "CHIN" timi min cu Kawl holh in 'Hawikom'asiloah' mah le mah kan si' tinak in a ra mi a si lai tiah an ruah.  Zeicahtiah Kawl le (Chin)Laimi cu an rak i ral in an rak i do bal lo i an i bawm i an i hawikom zungzal tiah an ti. 

=========================================

Professor Luce tialmi Note on the People of Burma in the 12th-13th century A.D.Census of India, 1931,11,1; F.K.Lehman tialmi Anthropology in the Chin Hills, Guardian, Vol. 104, pp 39-40, Rangon, 1963.  Dr.Vumson tialmi Zo History, p.4. 

=========================================

Hi ti i an ruahmi hi anmah kawl pawl tialmi lungca cherhchan in an ti mi a si ko.  Sihmanhsehlaw cu an cherhchanmi lungca lila ahcun Chin pawl Chindwin tivapi pawngkam hrawng an rak um lio ah Kawl le Chin karlak i sal i tlaihnak le i zorhnak kong a tial than ve lila tik ahhin mah le mah asiloah hawikom timi sullam ngeiin Kawl he i hmuh hnu le i ton hnu i ngeihchommi min cu si khawh dawh a si hrimhrim lo. Cucaah hi cu nainganzi bia sawhsawh maw asiloah kanmah Chin miphun lakin hi sullam ngeiin Chin timi min a ra an ti a si ahcun Kawl pawl sin in mithmai tha duh ruang sawhsawh i chim mi a si lai tiah  ruah tlak a si. 

Angaingai ti ahcun CHIN timi min cu  Asho, Cho, Khumi, Kuki, Laimi, Meithei, Mizo, Naga, Zomi, Bawm, Tlanglau le Leitak tiah kanmah le kanmah a auh mi miphun vialte zapi fonh in kan hramthawk tein kan rak ngeih mi min le Tuluk ram chung kan rak um lio tein kan hram thawknak min a si ko tiah zumhnak a um. Zeitindah hitin kan chim khawh ti cu World History kan zoh tik ah - Chinna ram in a kekmi miphun vialte hna khi an holh umtuning in miphunpi 4 ah an um hna. Cu miphun 4 hna cu 1.Altaic, 2.Austro-Asiatic, 3.Indo-European le 4.Sino-Tibetan an si.  Sino-Tibetan chung ahhin-1.Han-Chinese, 2.Hui-Chinese, 3.Miao-Yao, 4.Tai le 5.Tibeto-Burman tiah an i then than.  Cun Tibeto-Burman timi chungin-1.Rakhaing, 2.Burma(Kawl), 3.Chin, 4.Kachin, 5.Lahu, 6.Lolo-Moso le 7.Naga hi an i sem. Chin timi chung ahhin-1.Asho, 2.Cho, 3.Khumi, 4.Kuki, 5.Laimi, 6.Meithei, 7.Mizo, 8.Zomi, 9.Bawm, 10.Naga tiin phun (10) ah kan i then than.  Cun Laimi chungin:- 1.Lakher, asiloah Miram, 2.Lautu, 3.Zotung, 4.Zophei, 5.Senthang, 6.Mi-E, 7.Thawr, 8.Zokhua, 9.Hakha, 10.Thantlang, 11.Hlawn Ceu, 12.Zahau, 13.Tlaisun, 14.Zangiat, 15.Sim, 16.Khualsim, 17.Lente, 18.Ngawn, tiah miphun tampi ah kan i then than.  Hi a cunglei kan tialmi chung ahhin 1.Hautheng, 2.Tlanglau le 3.Leitak phun timi zong an i tel rih lo.  Cu hna zong cu hi Laimi timi phun chung in aa then chinmi an si ve theu lai tiah zumhnak a um. 

Kawl siangpahrang uknak tuanbia hi A.D.1044 in a thawk i, hmasa bik siangpahrang Anawratha hnu chan hnihnak (2nd generation), kum zabu 11 (hleikhatnak) hrawngah Alawngsitthu siangpahrang a hung kai i, Alawngsitthu chan hrawngah Pagan lungca cu tial an si.  Cu Alawngsitthu siangpahrang nihcun a pawngkam i a ummi miphun hna cu a auh khawh tawk kha a rak auh hna i, "Nannih zei miphun dah nan si?" tiah a rak hal hna.  Anmah nih an chimning tein lungca chung ahcun an tial hna i, CHIN miphun min cu 'Chin miphun' tiah an rak tial.  Cun Sir Author P.Phayer nih, History of Burma timi cauk ah Chindwin tiva cu 'Khyengdweng' tiah a rak tial.  History of Burma, 1883,p.6.  Cun Maj.W.  Gwynne nih, "Ch'in, Ch'iang, Khiang, Khyeng Khang, timi vialte cu Chin tinak an si dih," tiah a ti ve.  Linguistic Survey of India,p.57.  Culengah Kenneth Scott Latourette nihcun, Ch'i, Ch'in, Ch'u le Ch'iang timi vialte hi Chin in a kekkuaimi miphun hmetete an si ko tiah a rak ti ve.  Encyclopedia Britainica ah, "Ch'i le Ch'in timi hi Tuluk minsak a si i, Ch'iang ti hi Tibet minsak a si, "tiah a tial.  Cucaah Ch'i, Ch'in, Chin, Ch'u le Chiang timi vialte hi aa khatmi an si dih i Chin tinak an si dih ko. Hi a cunglei i ka tialmi vialte nihhin kan hramthawknak min cu Chin a si i atu zongah kan min taktak cu Chin a si ko ti kha a fianter ko rua tiah ka ruah.

CHIN MIPHUN KAWLRAM CHUNG LUHNAK

 Tuluk ram chung an rak um lioah miphun nganpi le siangpahrang pennak nganpi a rak ngeimi an rak si.  Anmah nih pennak an lak hlan Shang Dynasty (Shang Pennak) chan lio hmanhah Kansu le Shensi tlang Nitlak thlanglei ah an rak um i Shang pennak pawl he hin a doh zong an rak i do lengmang ti a si. Chou siangpahrang chan (B.C.722-481) ahcun Yangtsi tiva le Wai tiva kar tlang rawn (plateau) ah an rak um. Hi miphun hna hi a hmasa bik Tuluk record lio in (B.C.2,000) 'Ch'iang tiah an rak ti cang hna, tiah D.G.H.Hall nih 'A History of South-East Asia' timi cauk ah a tial. Zo History by Dr.Vumson,pp.27-29. Chou pennak adih hnuin Chin pennak cu aa thawk ve i (B.C.221 -24 A.D.) tiang a rak si. Cu Chin pennak i minthang bik le hmasa bik cu Shi Huang ti a rak si.  (B.C.221-206) The Angel Chinese History, Newyork p.3 ahcun Chou le Chin pennak cu Chinlung tlangkulh in a si a ti. Hi Chinlung tlang hi Yantsi le Wai tiva karlak tlangrawn(plateau or table land) khi a si. Hi Chinlung hi anmah Tuluk zong nih 'Mi semnak hmun' tiah an ti.  Siangpahrang Shi Huang Ti hi Tuluk ram kulhnak ralhau(Great Wall) a rak saktertu hna a si. Hi ralhau an sak lio ahhin an rak hrem tuk hna i ralkap nih ahohmanh tlizam kho hna hlah seh tiah an rak congh peng hna i lo zong an rak thlo thiam ti lo i ei awk zong an rak ngei lo.

Cucaah mikip nih Shi Huang Ti siangpahrang cu an sam an riam chiat an serh i a chan hmanh sau loin 206 B.C.ah a rak thi. Amah hnu in uktu siangpahrang a tuanmi pawl cu a mah tlukin an rak thawng ti lo i duhsah tein an nawlngeihnak a zorchuk. Adonghnak ah Han pennak (Han Dynasty) nih an hun tei hna i Han uknak cu A.D.25 kum in a thawk i A.D.220 tiang a hmun. Han pennak tangah an hrem tuk hna caah cu an umnak Chinlung in cun thlanglei an rung zam i a hmasa ah Tibet ram ah an um rua ti ruahnak a um. Zeicahtiah, Marcopolo diary ah hi tin a um: "Han siangpahrang nih Chin miphun a hrem lio hna ahhin Chawn Ching Ling nih a hruai hna i, nitlak lei ah an zam i ram pakhat an ser," tiah a tial. The Seven Headed  Trans Himmalaya. Cu ram an sermi cu a tu i Tibet ram hi si dawh ngai a si ti a si. Zeicahtiah Tibet miphun nihhin tuanbia pakhat an ngei ve i hi tin an ti: "Tibet miphun a kan hringsortu cu Chawng Ching Ling tiah min a ngeimi zawng pakhat a rak si.  Cu zawng cu Yallung tiva pawng i a ummi Zotlang ah a ummi Demonese he an i um i, cu hna hrinsor cu kan si." tiah an ti. R.A.Stein tialmi Tibetan Civilization 1972 p.28. Hi a cunglei i Marcopolo a tialmi le Tibet tuanbia hi kan ruah tikah Tibet pawl le Chin pawl nihhin Tibet ram hi rak tla ti hna sehlaw a dawh ngaingai. Cu lawng si loin Laimi tampi nih Zotlang in kan chuak an ti tik ahhin Tibet ram i Chin pawl an rak umnak hmun hi Zotlang tiah an timi hi a si lai tiah ruahnak a um.

Laimi(Chin) pawl nih 'Chawng Ching Mang Ling' tuanbia kan ngei ve. Kan pupa pawl nih an chimnak ah Laimi a kan hringsortu hi Chawn Ching Mang Ling a si tiah an ti. Asinain a hnuah cun Cong Cin Mang Lian tiah an ti. A.D1902 kum i Chinram a rak phan mi Siangbawi Dr.East nih,"Marcopolo nih a tialmi Chawng Ching Ling hi Laimi nih a kan hringsortu an timi Chawng Ching Mang Ling  he hin aa khat mi an si, tiah a tial.

==========================================

Dr.E.H.East, M.D.: The Burma Manuscript (East Diary) Reproduce by ZBC,p.111.  Captain Sing Khaw Khai; The Theological Concept of Zo in the Chin Tradition and Culture.

====================================

Captain Sing Khaw Khai tialmi cauk chung zongah hi Chawng Ching Mang Ling a hrinsor kan si tiah Tidim peng ummi Chin pawl zong nih an ti ve ti kan hmuh rih. Tibet ram i kum 200 hrawng an um hnu ah A.D.300 hrawng ahhin Buddhism (Kawl biaknak) hi Tuluk le Tibet ram ah a rak lut. Mi tampi cu cu biaknak ahcun an rak lut. Cu biaknak i a lut duhmi le a lut duhlomi pawl karlak ah hnahnawhnak fakpi a rak um caah Chin miphun pawl cu Buddhism biaknak duh lo ruangah Tibet ram in an chuak i Hukawng tlang fiangin Kawlram(a tu Kachin ram) lei hi an rung zam.  Zo History by Dr.Vumson, p.28. Professor G.H.Luce nihcun Chin miphun pawl Hukawng tlang an phanh hi A.D.400 hrawng a si tiah a tial. Journal of Burma Research Society 1954. Cun Kawlram ah Siangbawi a phan hmasa bikmi Roman Catholic Missionary Father Sangermo cu A.D.1783 kum ah Kawlram a rak phan i, Kawlram a rat hlanah Tibet ram siangbawi a tuan mi a si i, cu pa nihcun, A Descristion of The Burmese Empire timi cauk p.33 ah "Kawlram chaklei Latitude degree 20:30 - 21:30 ahhin ram dawh ngaimi pakhat a um i, cu ram cu'Jo ram' an ti. Cuka ram i a ummi minung cu Chein miphun an si ve, tiah a rak tial.

Cucu Chin miphun pawl Tibet ram in an chuah i Kachin ram an phanh hlan, Hukawng tlang fiang i an um lio si dawh a si ko. Dr. F.K.Lehman nih 'The Structure of Chin Society' timi cauk pp.12,13 chungah"Chin miphun Kawlram an phak cu A.D.750 hlan deuhte hrawngah a si," a ti. Hihi hmaan dawh ngai a si ko. Annih cu duhsah tein aa thial lengmangmi an si caah A.D 300 hrawngah Hukawng tlang fiang an phan. Cuka incun duhsah tein an hung i thial than i, A.D. 750 hlan deuhte hrawngah Hukawng tlang fiang in Puta-u chaklei ahkhin Kachin ram ah an rak lut tinak a si. Cuticun Chindwin tiva hna ahkhin an hung phan i, Chindwin tiva hna ahcun an um i an tohmi le an dinmi a si caah cu tiva min zong cu Chindwin an ti. Chin tikhor tinak a si. Chin le Kachin cu unau an rak si i, Chin pawl cu tanglei an rung lan i Kachin pawl cu Kachin ramah an rak tang. Cu tanglei a rung lanmi Chin pawl cu Chindwin le Irrawaddy tivapi pahnih karlak an rung paan i cuka ahcun khua an to.  Chindwin le Irrawaddy tivapi pahnih cu ralhau ah hmangin cuka ahcun caan sau nawn khua an rak sa. Zo History by Dr. Vumson, p.29.  Hika an um lio ahhin Tuluk Nanchaos pawl nih A.D.835 kum ah an khualipi kha an rak hrawhpiak hna i, cu thawkin Kale, Kabaw, Myittha le Yaw peng pawl ah an hung vel chin. Southern Chin pawl tu cu Kale, Kabaw, Myittha le Yaw peng pawl ah phan hmasa loin atu an umnak thlanglei Chinram(Southern Chinland) ah an phan. Chin History by Pu Thla Tin Thang, p.21.

Asho asiloah Plains Chin pawl

Cauk tampi chungah Asho pawl cu "Khyeng" asiloah "Plains Chin" tiah tial an si.  'Khyeng' ti cu hlan lio Kawl holh in 'Chin' timi ca i an hmanmi a si. Cucu atu zongah Arakan pawl nih an hman rih ko.  Anmah Asho pawl tuanbia zongah, hlan lio ahhin Irrawaddy le Chindwin an i tonnak in nitlak lei deuh ah a ummi Pandaung tlang ah kan rak um hmasa an ti ve. Pagan siangpahrang chanah Irrawaddy in nichuah lei kan kal i Kawl pawl he zalong tein kan rak um ti an ti. Pagan siangpahrang chan lio i min thang ngaimi Pyu Saw Hti kha Asho miphun a si i anmah Asho min in a min cu Kha Sai Hlan a si an ti. Mandalay siangpahrang Mindon le Thibaw an chan ah Asho miphun Bu Lu le U Htwe cu kawl siangpahrang zungah min thangmi an rak si.

Asho pawl nih Kawlram chung i a rak lut hmasa bikmi miphun lakah aa tel vemi Thet pawl kha Asho miphun hi an si tiah an zumh. Duhsah tein Pandaung area in nitlak lei i tlang pawl ah an rak i thial i kum zabu pahnih chung hrawng hi Khami pawl he an rak um ti. Mah hnu cun phu hnih ah an rak i then i phu khat kha Arakan tlangtluan ah an rak kal i a dang phu khat kha Paletwa le Chittagong Hill Tracts ah an tang. Mah a tangmi hna cu "Khyeng" timi min in atu tiang an um. An rak i thennak caan cu Loeffler nih an holh kalning a zohnak in A.D.kum zabu hleisarih le hleikua karlak ah a si lai tiah a ruah. Cu Asho(Plains Chin) pawl cu atu ah Arakan tlangtluan, Irrawaddy Tiva pawngkam, Prome ralkhat lei i Padaung, Thayet,  Henzada, Kanaung, Bassein, Pegu tlangtluan hna ah an um.  Zo History by Dr.Vumson, pp.43,44.

CHIN PAWL CHINLAND(LAIRAM) PHANHNAK

Irrawaddy le Chindwin karlak an um lio i an khualipi kha Tuluk Nanchaos pawl nih an rak chiim hna i an hrawhpiak dih hna caah cuka incun Chin pawl cu Chindwin tivapi an hung hrawng than i, Kale, Kabaw, Myittha le Yaw peng lei tiang an hung phan. Kale-kabaw nelrawn hrawng an hung phanh tikah Kalemyo cu an khualipi bik a rak si. Innkhi 1,000 tiang an rak si. Hi Kale, Kabaw, Myittha le Yaw peng hrawng ahhin A.D.kum zabu pahra(10) in hleili (14) tiang Shan pawl he an rak um ti.  A.D.kum zabu hleithumnak(13rd) ah Kawl pawl kha an sin an phan ve i an um ve. Chin miphun tampi nih cu Kawl pawl nunphung kha an i cawn i an i lakmi an hmuh tikah Chin miphun tampi nih an rak duh lo caah cu Kawl le an nawl aa cawnmi Chin miphun hna sinin khan an chuak i a bubu in A.D.hleilinak(14) hramthawk in khan a tu kan Chinland(Lairam) ah an hung kai. Cu Kalemyo an um lio ahcun Pennak pakhat an rak dirh. An siangpahrang inn cu ralhau thap hnih in an rak kulh. Cu ralhau a kauh cu yard 30 a si. Cu an siangpahrang inn le an ralhaupi cu atu Kalemyo in thlanglei meng hnih a hlatnak ah a rak si. Cu ralhau an sak lio i an kutdong an i tan sualmi cu a zapi in seikhat a khat an ti.  Siangpahrang nih hramhram in a hnek hna i a sakter hna ruangah Chin mi a tampi cu a tu kan Chinland(Lairam) ahhin a phuphu in an hung vai tiah Lusei pawl le Sihzang pawl tuanbia ahcun a um.

Capt.  Ceu Vung tialmi Family History of Hlawn Tseu; Lai Mi Chin timi cauk p.7 ahcun hmanung bik Kalemyo i an bawi asiloah an hotu bik cu Pu Mang Sur asiloah Pu Lal Hau Tsem a si a ti. A nupi cu Pi Khum Cin a si a ti. Pu Thla Tin Thang tialmi Laimi Suahkehnak(Chin History) cauk p.24 ahcun Zahau ram-uk Pu Thang Tin Lian nih a tialmi tuanbia kha hitin a langhter. Khanti Shan sawbua pa cu inn 1,000 he khua a sa i sawbua in a mi pawl kha a uk hna. Cu sawbua pa nihcun fapa pakhat a ngei.  (Pu Sat Zam tialmi Zanniat Thuanthu cauk pp.8,9 ahcun cu a fapa cu Zan Naing a si a ti.)  Cu a fapa nihcun fapa panga a ngeih ve hna. A pa a thih hlanah a thih caah  a fapale cu an pu sinah an um. Cu fapa panga hna nihcun an Pu a thih tikah sawbua(bawi) tuan ding kha an rak i cuh i unau pathum kha an tang ti i a dang pahnih kha an tang ti ve.  Pahnih hna nih pathum pawl cu an tei hna caah cu unau pathum pawl cu Kalemyo in Thuma ah an rak tli.  Unau pahnih hna nihkhan an va chiim than hna caah Natchaung Sentlung ah an rak zam than. Cuka zong ahcun an va chiim than hna caah Cehawng ram India ah an zam than.  Unau pahnih hna cu an i then than i pakhat cu Kalemyo ah a um i a dang pakhat cu Angteng ah a rak um.  Unau pathum pawl cu Laitlang lei an hung kai i atu Hmunli  khua hmun an phanh hlanah  Khuhlu an hmuh i an lo i an ei.  Cu hnu tlawmpal ah Hmunli hmun cu hung phan hna kaw ti an hmuh i ti an din ahcun ti kha a thlum in an theih.  Cucaah an upabik pa Phur Hlum cu cuka ahcun khua ka to lai a ti i a naule pahnih lawng khan a lanhter hna.  Ti ruangah hika hmun ahhin khua ka to ti sullam ngeiin a khua min cu Tivang tiah a rak ti.  A naule pahnih tu cu an hung lan i Runva ral an hung kai i atu Sunthla khua pawng Lailun an hung phan.  Tivang khua i a tangmi Phur Hlum nihcun fapa pakhat a rak ngeih i Kalemyo in kan i thialnak in a hmunlinak a si a ti i a fapa min ah Hmunli a sak.  A fapa cu a thi i a hnu ah an khua tu kha Hmunli an hun ti.
 

Cu Phur Hlum le a hawile pawl chungin a chuakmi vialte kha atu i Zanniat miphun kan timi hna hi an si. Phur Hlum a naule Hlawn Ceu le Thuam Khai cu atu Sunthla khua pawng Lailun an hung phanh tikah Lailun lungkua cu ral ngei sual u sihlaw i thuhnak ah a tha lai i, a pawng atu Sunthla khua hmun zong cu khua hmun caah aa rem tiah an ruah i cuka ahcun khua an to colhve.  Thuam Khai nih fapa pathum 1. Tlai Sun, 2. Hau Hulh, le 3. Za Hau a hrin hna.  Cu hna chung incun 1.  Za Hau, 2. Tlai Sum, 3. Sim phun pawl cu an chuak.  Lailun i an rak um lio ahhin Hlawn Ceu le Za Hau timi pawl hi khuangcawi an rak thawk cang.  Cucaah an hla zongah:- 1. Conlam phuntling khuangcin cawinak hmun, Zing ciicial Hlawn Ceu Za Hau kan lennak, Lung tial Lailun cung thlai dar lemlu.  2. Khuang bual Sun thiang thiah tawn mang bawi, Chumtual rawn ah, Hlawn Ceu Za Hau bawi rual khuang iin cawi ni ah, Darchawn khuang len u.  Hi hla nihhin Lailun an um lio in Khuangcawi puai hi Chin(Laimi) nih an rak hngalh cang ti a fianter.  Hlawn Ceu cu fapa pakua(9) a rak ngei.  Cucaah Phur Hlum chungin Zanniat, Thuam Khai chungin Tlaisun, Zahau, Sim le Hlawn Ceu chungin Laize le Hlawn Ceu pawl an chuak.  Cun anmah he Lairam ah a hung kai timi dang tampi zong an um ve i cu lawng si loin anmah hnu in Gangaw peng Yaw ram in a si zong ah, Kale-Kabaw le Myittha nelrawn lei in a hung kaimi Chin miphun khat chung hrinthlak lawngte kan si dih ko.  A hmasa deuh le a hmanung deuh ah a kai mi lawngte kan si dih.  (Hi a cunglei i ka tialmi pawl hi Pu Thla Tin Thang Tialmi Chin History, Zahau ramuk bawi Pu Thang Tin Lian tialmi Thuanthu, Capt. Ceu Vung a tialmi Family History of Hlawn Ceu Laimi Chin, Pu Sat Zam tialmi Zanniat Thuanthu, Pu Ral Sai Lo tialmi Hau Hulh thlah Sim hrin thuanthu le Lairam thuanthu, le Pu Hrang Sin tialmi Pupa Nunphung le Mai Sung thu - timi cauk pawl chungin ka khawmh i ka tialmi a si.)

 Kalemyo le a pawngkam hrawng ummi Chin pawl an si ah, Yaw peng lei i a kalmi hna an si ah, cun thlanglei Lairam (Southern Chin Hills) lei ah Chindwin le Irrawaddy karlak an umnak in a lan colh mi pawl an si ah, Kawlrawn lei i a tumchuk mi hna an si ah, kan dihlak in Chin miphun timi phunkhat hrimhrim kan si ko ti cu a fiang ko. Buanman khua mi Khip Za Thang nihcun atu kan Lairam(Chinland) i a um mi vialte hi Tuluk ram ah ZO an timi mipa pakhat a rak um i cupa hrinsor lawngte kan si dih a ti.  Cupa thawk incun atu tiang chan(generations) 27 lawng a si rih a ti.  Chan khat hi buaktlak in kum 25 in tuak sehlaw atu tiang ahhin kum 700 hrawng lawng a si rih lai caah hi cu a hmaan lai lo i zumh awk tlak a si lem lo.  Zo History by Dr.Vumson, p.26.  Zeicahtiah World History kan zoh tikah Chin miphun timi cu A.D.kum zabu pakhatnak hlanpi in khan kan hmuh cang.

ZOPHEI RAM A LUT HMASA MI PAWL

 Cu Chin miphun hna lak incun a cheu cu Lailun in Zotlang in Phailen zawl in Hakha in Marau(Thantlang) tlang in kanmah Zophei ram, Lautu ram, Miram(Lakher) ram le Zotung ram lei ah aa rak i thial chin lengmang mi an um.  Hmasa bikah atu Leitak khua i a rak lut mi hna cu Tlanglau phun an si.  Cu hna zong cu Lailun i a rak um mi CHIN lakin aa then chin mi an si ve ko.  (Interview Pu Ro Thang - Member of Deputy Parliament, Hakha Sub-division) Mah hna nihcun atu Leitak (A) i Siapanglai tikhor zong hi an rak hmuh mi a si.

Siapanglai Tikhor An Hmuhnak Kong

 Tlanglau miphun pawl Leitak(A) i an rak um hmasa lio ahhin an khua chungah tikhor a rak um lo i an khua in nichuahlei i a ummi Tiva ah ti an rak than tawn ti a si.  (Hi nichuahlei i Tiva timi cu atu i Hriangva kan timi hi a si lai tiah zumhnak a um.)  Mah lio caan ahcun Mi-E peng i Keipaw khua ahhin Mikei lawngte an rak um.  Cu mikei nihcun ti a than mi hna kha an rak bawh hna i an rak tlaih hna i an rak ei tawn hna ti a si.  Voikhat cu Tial Vang an timi nu pakhat hi ti than ahcun amah lawngte in tiva lei cu ti than  awkah a rak kal.  Keipaw khua mi mikeipa Phu Sui an timi nih a rak tlaih i a rak kalpi.  Tial Vang cu nungak dawh ngai le mi pumrua tha a rak si caah ei siang loin a nupi ah aa ser an ti.

Cu Tial Vang cu tapa pakhatte a rak ngei i, a tapa nihcun a farnu hitiin ti a thannak in a loh ko kha a ruat kho lo i a farnu kawl awkah aa rak i thawh.  A kal lengmang i Keipaw khua cu a donghnak ah a va phan.  Cu lio cu Phu Sui cu ramlak ah a rak vah karte a rak si.  A thlite in Tial Vang te umnak inn cu a ngiat lengmang i a hnu ah Tial Vang te inn cu a rak phan.  Tial Vang le a tapate an i hmuh i an i ton ahcun an pahnih in an ngeih a chia ngaingai i an i kup i an i tah veve.  Tial Vang nihcun Phu Sui inn a tlun hlanah tuante in zanriah a pek i, a ei dih in inncar lei ah nuphor pakhat a khuh i, 'Phu Sui a tlun tikah bia  pathum ka hal lai tha tein na rak ngaih lai, cawlcang lo tein na um lai i na khuh zong na khuh lai lo' tiah a tapa kha a chimh.

Zanlei mui chupchap ah Phu Sui cu inn ahcun a hung tlung i, "Humha !Humha! Laimi rim ka theih," tiah a ti i a hna cu a tun.  Cutikah a nupi Tial Vang nihcun, "Ai! cu ngaite cu, na nupi keimah hi Laimi ka si lo maw?  A zei Laimi rim ka theih ti dah a si?" tiah uai hninghniang khin aa umter i a vun ti tik ahcun Phu Sui cu a hmai a chia, "Ka ngaithiam ko," tiah a nawl i dai tein mei cu a to than. Zanriah an ei dih in an ih tikah Phu Sui cu bia pathum cu a vun hal taktak.

1. "Kan khua Leitak khua chung ahkhin ti umnak a um el hnga maw?  Tikhor cawh khawh a si hnga maw?" tiah a hal.   Phu Sui nihcun, "An khua chung a laifang bak ahkhin tikhor cawh khawh a si ko lai.  Lachon tomkhat kha vawlei ah chia hna sehlaw vawlei bel khuh hna sehlaw zan khua dei an chiah lai i a thaizing an zoh tikah tikhor cawh a thatnak ding hmun ahcun lachon kha a ciin dih ko lai," tiah a rak leh.
2. "Kan khua chung i thinghmui a ngeimi mi silopa khi a dam kho hnga maw?  Zeitin tuah ah dah a dam khawh lai?" tiah a hal rih.  Phu Sui nihcun, "An inn carlei i cinim kung khi an tappi tang tiang a hram a rak zam caah mah zawtnak khi a hmuhmi a si.  Cucaah mah cinim kungpi kha a hram bakin  hau hna sehlaw a hram vialte zong bongh dih in mei ah khangh hna sehlaw a dam ko lai," tiah a chimh than.
3. "Kan inn carlei i kan Arhli khawng rangpi hi zeicahdah hi tluk hin na dawt i na zohkhenh i rawl thawthaw na pek?" tiah a vun hal than rih Cutikah Phu Sui nihcun, "Hi kong hi cu kan chimh lo ah a tha deuh lai," a vun ti tikah, Tial Vang nihcun "Nu le va karlak i chimh duh lo mi biate hna um cu," a vun ti.  Cu tikah Phu Sui nihcun,"Asi kun ahcun, aho sin hmanhah va chim chin hlah.  A hmul pakhat a tlongh ahcun ka tha samfa ngaw a zor.  A thla a kiah ahcun ka kut a kiak lai i, a ke a kiak ahcun ka ke a kiak ve lai.  Cun a hngawng a kiah i a thih ahcun ka thi ve lai," tiah a leh.  Hi zon i Phu Sui nih an Arhli rangpi a nunnak le amah nunnak aa senghtlaih nak Tial Vang a chimhmi kan theih tik ahcun kan Baibal chung i Delilah nih Samson kha a thawnnak sullam le zeitin tuah ahdah a der lai ti a rak hal chih lengmang i a hnu ah celh loin Samson nih a sining vialte a rak phuan dih ruangah a donghnak ah amah thihnak i a can bantuk kha a si ko.  (Biaceihtu 16:1-21)

Tial Vang nihcun Phu Sui cu," Zei dang sa vialte cu na ka eiter dih cang i, ka lung a tling ngaingai ko. Asinain thothe sa belte voikhat hmanh na ka eiter bal rih lo. Cucaah thaizing cu thothe sa na ka kawlpiak tuah lai," tiah a ti. A thaizing khua a dei i thaithawh an ei dih incun Tahrang nganpi a timhpiak i thothe kawl awk ahcun Phu Sui cu aa thawh. Phu Sui a kal cangka cu a tapa cu nuphor a khuhmi kha a hunpiak i thaithawh a dangh. A ei dih in an Arhli rangpi cu an tlaih i Leitak lei ah an rung zam. Phu Sui cu thothe cu a kawl lengmang i chunnitlak ah zeizatpi khi a hmu kho lo. Cucaah a hnabei donghin zanlei nitlak hnuah inn lei cu a hung tlung. Inn a phanh tik ahcun Tial Vang cu a rak um ti lo. A lung a hring colh ve i, an inncarlei i an zuatmi an Arhli rangpi cu a va zoh zokzok i a rak um ve ti lo. Leitak ah a tli ti kha a vun hngalh colh ve i cu cangka incun a run dawi ve hna. Tial Vang le a tapa nihcun a hun kan dawi i a kan phanh  deng cang ti an hngalh tik ahcun Arhli rangpi cu a thla an vun khiah. Cu tikah Phu Sui cu a kut a kiak ve, cuhnuah Arhli rangpi a ke cu an vun khiah i Phu Sui zong  cu a ke a kiak ve i a kal kho ti lo. Cun a hngawng an vun merh i an Arhli rangpi a thih tik ahcun Phu Sui cu a rak thi ve.

Tial Vang le a tapate cu an rung zam lengmang i Leitak khua cu dam tein an rung phan. Cutikah Phu Sui nih a chimmi vialte kha Leitak khua mi cu an chimh hna i Phu Sui a chim bantukte cun ti cu an kawl i, an khua laifang bak ahcun tikhor cu an rak cawh i lam hlapi ah kal in ti than hau ti loin an khua chungah tikhor cu an ngei i hnangam tein an rak hman. Hi a cunglei i Leitak tikhor an hmuhnak kong hi Leitak kan pupa pawl nih an hngalhmi a si lo. Kanmah Leitak kan pupa pawl nihcun Leitak  Siapanglai tikhor cu Mikei tuah mi a si an ti tawn. 1973-74 kum i Vanhna khua i ka rak um lio ah Vanhna khua mi kum 100 hrawng a nungmi Pu Huat Kio nih a rak ka chimhmi a si. Hi Siapanglai tikhor tuahtu taktak a simi Tlanglau pawl cu an tio  i atu ah Bangaladesh ram ah an um cang.

An Tionak Kong

Hmasa bik Leitak khua mi an rak tionak sullam hi mi tampi nih phun hnih in an chim. A sullam pakhat cu Keipaw khua i a rak ummi Mikei pawl  nih an rak tlaih hna i an rak thah i an ei lengmang hna ruang ahhin Mikei pawl tih ah Leitak khua hmun cu an zamtak tiah an ti. Cun a dang sullam pakhat cu a tanglei banntuk hin a si.

Leitak Sum Hreng

A hlanah kan Lairam ahhin saram phunkip a rak um i Vui  le Kuarang zong an rak um ve. An rak um ti a fiannak cu Khuabung in Lawngtlang khua an rak tlakka ahhin atu i Khuabung khua mi Pu Kio Nawn a pa Pu Ui Bu a pa Pu Za Kio nih Kuarang a rak kah.  Cun Thantlang Farrawn khua mi Pu Hrang Mang a pa (Pu Lian Hrem)zong nih Mirang cozah kai hnu ah Vui a rak kah ti kan theih.  Cu bantukin a hlanah Leitak Sumhreng timi bia a rak um i hmaan dawh ngai a si ko.  Hi bia hi zeicahdah a chuah ti ahcun Vui nih Leitak pawl an lo rawl kha a rak ei dih i, lo chungah Vui keneh kha an hmuh tikah Sum nih kan lo rawl vialte hi a kan eipiak dih rua tiah an rak ruah, ti a si.  Cucaah sum nih kan lo rawl vialte a kan eipiak dih caah nan sum vialte hi zanah nan hren dih lai tiah khua chung upa pawl nih khua mi vialte kha nawl an rak pek hna.  Mah  lio ahcun nuhmei nu pakhat hi a rak um ve i, sum nihcun zeitindah rawl cu a ei thiam lai a ti i a sum cu a rak hreng duh lo an ti.  A thaizing ah lo ahcun an kal i an rawl cu Vui nihcun a rak ei thiamthiam ti a si.  Leitak upa pawl nih kan khua chungah sum a hrenglomi an um ko lai an ti i khua ah an tlung i innkip ah sum a hrenglomi an um hnga maw tiah an chek ti a si.  Cutikah nuhmeinu inn ah sum aa hrenlomi kha an hmuh i cu hnuhmeinu cu thalo in dan an tat ti a si. Cucaah atu tiang in minung tampi nih Leitak sum hreng tiah an ti tawnmi hi a si.  Cuticun an lo rawl pawl kha Vui nih a rak eipiak dih hna i an pam lengmang ti a si.  Vui cu le zeitin an tuah kho tung lo.  Cucaah hitin cun khua kan sa kho lai lo an ti i khua thlanglei ah an i thial chin lengmang i a donghnak ah Bangaladesh an phan.  Mah hna nihcun an phun min ah Leitak an i ti i Leitak tikhor hi kan pupa pawl nih an rak tuah mi a si an ti.  1970 hrawng ahkhan Leitak khua mi Pu Tial Kar le Pu Tial Mawng cu Bangaladesh ram ah an rak kal i cu Leitak khua mi pawl an um nak cu an rak phan.  Cu hna nihcun cu Pu Tial Kar le Pu Tial Mawng cu Leitak khua mi Leitak miphun kan si i kanmah kan pupa pawl hi Leitak tikhor a tuahtu an si, tiah an rak chimh hna.

LEITAK KHUA AN TLAK  THANNAK KONG

 Chin miphun chungin Laimi, Zomi, Mizo, Kuki, Asho, le a dang pawl cu an i then i, Laimi timi chung hin Lai, Miram(Lakher) Zotung, Zophei, Lautu, Sen thang pawl cu kan sem ve.  Cu hna chung i aa tel vemi Thang Ngan chung pawl, a dang phun(clan) tampi zong cu kan chim hmasa bantukin Lailun - Zotlang - Phailen zawl - Marau tlang in khua thlang lei ah an rak lan i atu i India ram chung Lakher district Tongkalong khua pawng Salua(Pala lake) tipum an rak phan.  Cuka ahcun kan pupa pawl cu siarem ngaiin an um lio ah Limpi pakhat nih an fale kha a rak eipiak lengmang tawn hna ti a si.  Voikhat cu minu pakhat hi lo a kal lai ah, ka um lo karah ka fate hi rak tlau ve sual bang sehlaw zeidah a cang ti hngalhnak caah tiah a ti i, a fa te a ban ah lahri a rak khih ti a si.  Angaingai ah cu ni ahcun cu minu a fate ngelcel cu limpi nihcun a rak lak ti a si.  Minu cu zanlei a tlun tikah a fate cu a um ti taktak lo i, a lahri khihtakmi te cu a zoh i an khua laifang i lungnganpi tangah a luhpi ti a si.  Khua mi kha a chimh hna i an khuapi tein cu lung nganpi tang i khor ahcun sio ngan nawnpi pakhat kha uico an tenh i an tlak Limpi nihcun uico cu a rak dolh i sio zong cu a rak dolh chih.  Cun khua mi pawl nih an thawn khawh chungin rulpi cu lengah an hnuk dih kho lo.  Cu khorka hram i lungpi kha vel nga tiang lawng rulpi cu an hnuh khawh i a mei le a pum cheubang cu lengah chuak lakin an hnuk kho lo ti a si.  Cun cuka ahcun rulpi cu an tan i, cu rulpi a mei le a pum dang cu cu khor chung ahcun tihnung ngaimi awthawngpi he a pil than.  Cu zan thawk incun rulpi kua chung incun ti a pot ciammam i an khua dihlak cu a rak khuh dih i atu i Salua tipum(Pala lake) timi hi a cangmi a si an ti. (The lakhers by N.E.Parry, p.561).

Cu lio ahcun Thang Ngan chung pa le a hawile cheukhat hi ram an rak riak ti a si.  An ram riahnak in an tlun tik ahcun an khua le an inn vialte cu ti nih a rak phum dih cang caah Tipi(Kalodyne river) kha a hnalei an hung hrawng i duhsah tein hmunkhat hnu hmunkhat an hun i thial chin lengmang.  Caan sau nawn hnu ah Bawinu(Tipi) le Thanghawr va an i tonnak an hung phan.  Mi zong an hung karh deuh cang i, Thang Ngan chung zong cu innchungkhar pahnih thum ah an hung cang cang.  Cu Thanghawr le Bawinu a tonnak incun a cheu cu Bawinu va kha a hna lei an hung hrawng chin i atu Senthang ram hi an hung phan.  A cheu cu Thanghawr va an hrawng ve i atu i Surngen ram hi an hung phan.  Mi kha an tam deuh cang caah phuhnih ah an i then than i, La Hnin phun pa le a hawile kha Surngen ram AWHLI tlang ah an um i, Thang Ngan chung pa le a hawile kha Surngen ram thiamthiam BUNGTLANG ah an rak um.  Mah lio ahcun La Hnin pa le Thang Ngan chung pa nihcun atu i TISEN khua hlun hmun khi khua hmun caah an rak ham veve.  'Keimah nih ka ham hmasa, Keimah nih ka ham hmasa,' tiah an rak i cuh caah ahodah a ham hmasa ti hngalhnak ah kan hamnak kan THAL kahmi kan zoh lai an rak ti.  Kan Arbawm thlaimi le kan Thal kahmi a hlun deuh mi cu a ham hmasa mi kan si lai i mah nihcun kan co lai tiah bia an rak i kam.  Thang Ngan chungpa nihcun mi hlonh ciami Arbawm kha a char i a thlai lengah cirik nih a ei ciami Thal kha a rak kah i, La Hnin pa nihcun amah sak thar mi Arbawm a rak thlai i thal a tharmi kha a rak kah caah Thang Ngan chungpa ta a hlun deuh an ti i cu hmun an i cuhmi cu Thang Ngan chungpa nih a rak co.
 Sihmanhsehlaw Thang Ngan chungpa hi a rak no deuh i La  Hnin pa hi a rak tar deuh caah, La Hnin pa nih Thang Ngan chungpa sin ahkhan," Ka naupa, keimah cu ka tar deuh cang i chaklei ka kai kho ti lai lo.  Zeikhum a si ah nangmah tu hung kai law keimah tu hika hmun ahhin ka um ko lai." tiah a rak nawl.  Cutikah Thang Ngan chungpa nihcun,"A si ahcun zeidah na ka pek lai?" tiah a rak hal.  La Hnin chungpa nihcun,"Kum khat ah voi khat in khuachiah na rak ka kholh lai," tiah  a rak leh.  Khuachiah pek hnga dingmi cu 1.Vok fate pakhat,2. Ar pakhat,3. Pher zunkhat,4.Talawn zunkhat , 5. Nuphor pakhat, 6. Zo puanrang zunkhat le 7. Lachon tomkhat an rak si.  Cucaah Thang Ngan chungpa le a hawile cu khua chaklei ah an hung lan i atu i AIBUR ram chung SAIKAI timi hmun an rak phan i cuka ahcun caan sau nawn an rak um.

Hi SAIKAI i caan sau nawn an um hnu ah Facang an cin khawh lo caah Fongvoi le Ra lawng cun kan ei kho zungzal lai lo an ti i, Thang Ngan chungpa MANG SUI le a hawile cu an rak ratnak lei kha an kir than i, cu hrinsor pawl cu atu ahhin MIRAM le LAKHER ram chungah a tampi an um.  Mah lio ahcun Thang Ngan chung inn khat cu an ARPI a rak tlumh lio a si caah hi Arpi a keuh hi kan hngak rih lai i  a keuh hnuin kan rung ve te lai an ti hna i cu AR TLUM a hngakmi Thang Ngan chung pa le a hawile pawl cu an tang.  Asinain an Arpi a keuh hnu zong khan kir duh theng lo in an rak tang ta than.

Cu SAIKAI i sau nawn an um hnu ahcun chaklei an hung i thial deuh than i atu LEITAK ram chung LOZAWNG lopil ahkhin an rak um.  Cu an umnak hmun cu SIAPALAI an ti.  Siapalai i sau nawn an um hnu ah Thang Ngan chung pawl cu Thanghor va ral KHUAPI timi hmun ah an kal chin than. Mah lio ahcun SAWIBIA phun hringsortu hna an pu le a hawile cu SIAPALAI ahcun an um rih ko. Nikhat cu Sawibia phun pa Siapi kha cakei nih a rak seh i, a ruak cu a hnuh lengmang i SIAPANGLAI tikhor chungah a luhpi. Sawibia pa nih cun a neh in a hun zulh lengmang i Siapanglai tikhor chungah a luhpi kha a hmuh. Cu cakei cu Sawibia pa nihcun a rak thah i, tikhor umtuning le a pawngkam hmunhma kha a zoh lengmang tikah khua hmun ah a tha lai tiah a rak ruah. Cucaah a hawile sinah Siapalai khua ahcun a kir i, "Khua hmun ka hmuh, cuka ahcun i thial in um u sih law a tha lai," arak ti hna. A hawile nihcun, "Kan mah lawng cun kan um ngam lai lo, Thang Ngan chung pawl kan vasawm hna lai i an kan umpi lawngah kan um ngam lai," an rak ti. Cucaah Thanghawrva ral Khuapi hmun ahcun an rak kal i Thang Ngan chung pawl kha, "Siapanglai tikhor kan hmuh i cuka ahcun khua to u sih law a tha lai. Nanmah nih nan kan umpi lai i khuabawi nan kan tuanpiak lai," an va ti hna. Cutikah Thang Ngan chung pawl cu an hna a tla ve i, khuapi in Thang Ngan chung pawl le an hawi le Siapalai in Sawibia le an hawi le pawl cu LEITAK khua cu an rak tla, Cuticun LEITAK khua cu a voihnihnak Thang Ngan chung le an hawile nih an run tla than. Cucu A.D.kum zabu 15 hrawng a rak si.

SIAPANGLAI TIKHOR

Cahmai namber 8 chungah Siapanglai tikhor an hmuhnak le an tuahnak kong cu a fiang tein kan tial cang nain atu ah Siapanglai tikhor kong tiah a biatlangpi dang tar in ka hun tial than duhnak cu a tanglei bang hin a si. Hlan lio kan pupa chanah Siapanglai tikhor cu mi tampi nih a kong an theih i a thang ngaimi le khuaruahhar thawnnak ngei in an rak ruahmi tikhor a si. Lieutenant Mancnabb zong nih The Southern Chins timi cauk a tialmi chung zongah a sunlawi ning le khua ruahhar in Sualthiannak ca i mi vialte nih an rak hman tawn ning kha a rak tial ve. Cucu Bertram S. Carrey le H.N. Tuck zong nih The Chin Hills volume 1pp. 206, 207 ah an rak tial ve. Asinain cu an tialmi belte cu Leitak khua mi taktak nih dairek in chimhmi si lo in mi dang nih an hna theih balmi kha an chimh chinmi hna a si tikah a hmaan deuhlonak  tlawmpal aum. Cucaah a sining  taktak kha a fiang deuh in tlawmpal ka hun tial ve mi a si.

Leitak khua a voihnihnak an rak tlak than lio ahhin Leitak khua chung i innhmun tha vialte kha Thang Ngan chung pa nih aa rak i ham dih. Sawibia pa nihcun Siapanglai tikhor kha keimah ka tikhor a si lai tiah aa rak i ham ve. Aihling pa nih Leitak khua in nitlak lei kalnak lam i tiva rekte khi keimah ka tiva a si lai tiah aa rak i ham i atu tiangah Aihling va ti a si. Bawitlai chungpa nih Leitak khua in nichuah lei kap ram vialte khi keimah ka ram a si lai tiah aa rak i ham ve atu i Dongva ram vialte khi Bawitlai chungpa ram ah a cang. Sawibia pa nihcun Siapanglai tikhor cu keimah ka tikhor a si lai a ti caah Leitak khua mi nih hi Siapanglai tikhor hi an rak biak ve tawn tikah Sawibia phun chung in a lu bik a simi nih thla an rak cam tawn. Kum fate vok rial in an rak dangh tawn i kum thum dan ah vokpi pakhat in an rak dangh tawn. Cun Chan khat (one generation) ah Siapi pakhat in an rak dangh tawn.

Hi Siapanglai tikhor a min a than khunnak cu sual thenh khawhnak thawnnak a ngei tiah an rak zumh ruangah a si. Hlan lio chan ahcun mi a that lai a nawngmi hi an rak sawi hna i an hringsor pawl hi thit awk le vat awkah an rak hrial deuh tawn hna.Sihmanh sehlaw mi a that mi le lai a nawng mi paoh nih hi Siapanglai  tikhor hi an purh i an kut an rak i tawl ahcun tikhor ti hi mithi tisen bantuk ah a cang dih i lainawngtupa cu a sualnak in a thiang tiah an rak ti tawn. Cutikah Siapi in tikhor cu an thianh than tawn i mah hnu lawng ahcun tikhor ti cu a fim than i din awk le hmah awk ah a tha than an ti. Cucaah cubantuk lainawng mi nih an purh sual lai tihi an phang i a si khawh chungin ralveng an rak i thiah i an congh tawn ti a si.

Voikhat cu Zotung peng i Vauti khua mipa pakhat amin Thang Cem (Thang Ma Ceng) an ti mipa hi Senthang peng ah lai a nawn sual i, an khua mi nih lainawng a si caah an khua chungah luhter loin Leitak Siapanglai tikhor ah na kut vaa tawl hmasa tiah an rak dawi. Thang Cem nihcun a sual thiannak caah Leitak khua ah Leitak khua ah a thli tein a lut i Siapanglai tikhor chung i a kut aa tawl lio ah tikhor cawngtu hna nih an rak tlaih. Tikhor tawngnak caah Siapi an liamter lengah Leitak khua chungah an umter. Hmanung bik i Leitak Siapanglai tikhor a rak purtu cu Congthia khua mi LIAN CUNG pa a si. Ngal an dawinak ah a hawipa Sun Tang pa kha a rak kah sual i inn hlam loin ramlak incun Leitak ah a lan i Siapanglai tikhor cu a va purh. Mah lio ahcun Leitak khua mi U Hram Luai (Ngun Hei pu) kha Hakha ka tlawng lai tiah a rak kal i a sining kha a hngalh dih caah Leitak bawi le tlang nih U Hram Luai cu tehte (witness) ah  an tlaih i Cawngthia khua mi nih Leitak cu Siapi in an rem hna. (Interviewed Pi Dar He on 5th May 1992).Cu Siapanglai hi a ning cangte le tha tein an dohdangh lo cun tefa kan ngei kho lai lo i, an inn zuat satil pawl zong an pungzam kho lo i an lo thlawh mi zong a vuipar kho lo tiah an ruah caah a hmaan tein an rak biak i an rak dohdangh zungzal.

LEISEN KHUA

Thang Ngan chung le an hawile pawl nih Leitak khua a voihnihnak an rak tlakka a siloah an hnu tlawmpal ahhin Zephai le Leitak karlak LEISEN khua ah TLONGSAI miphun a simi SAIKO le SIAHA pawl an rak um. cu hna cu Leisen in Saro, cun Chakang ah an rak i thial. Cuhnuah Kaladyne tivapi an tan i Lushai ram an phan. Hmasa bikah AINAK le SIATA karlak PHUSANG tlang ah an um. Cuka incun a hnu ah TISI tiva kam KHUPI, cun THEIRI le a hnu ah BEUKHI ah an i thial than. Siaha Tlongsai pawl cu BEUKHI le a pawngkam khua hrawngah an um i, Saiko Tlongsai pawl cu SAIKOWKHITLANG, KHANGCHETLA, ZONGBU KHI, CHHOLUNG  le KHIHLONG ah an um. A hnu ah A.D.1880 hlan deuhte ah khan SAIKO ah an phan i an um. Hi Tlongsai phun pawl hi zeicah khuathlang lei ah an i thial ti kan hngal lo. (the Lakhers by N.E. parry, p.2)

Cuhnu kum saupi hnu ah Leitak bawi Hlawn Ceu phun Pu Mang Hnin I nih Hakha bawi fanu Mang Hluan a rak thit. Mang Hnin I a thih hnu ah Mang Hluan cu Mang Hnin I a nuchun fa Ngun Vung or Ni Vung he an rak i duh. Mang Hnin le Mang Hluan an fa pa Tial Khar a ngakchiat lio a si. Mah ti i an i duh tik ahcun Tial Khar a zat tikah a kan thah sual lai i an phang i Tial Khar an tih caah Tlongsai pawl nih an tio tak cangmi LEISEN khua cu an va tlak than. Mah lio ahcun Vauti khua mipa Thang Cem zong cu an rak kalpi ve.

Nuhmeinu khua

Leitak bawi Mang Hnin le a pa Bawikhar an chan lio ahnin atu i Leitak ram chung Nuhmeinu lungpang timi tang ah khin inn 15 hrawngin khua a rak sami khua pakhat a um. Hakha Sangpi bawi THANDING hi kanmah Zo lei khual a rak tlawn tawn lio ah cuka khua ahcun a riak tawn i cuka khua i a um mi Vankhing phun an farnu Hlei Ser sinah a riak tawn i a nupi ah aa ser. Fapar pahnih an hrin hna i an min ah AL BIK le HLEI LIAN an si.

Mang Hluan le Ngun Vung or Ni Vung nih Leisen khua an tlak tikah Hakha bawi Thang Ding sin ahcun na fapale pakhat nih kan umpi hna seh tiah an rak hal. Cutikah Thang Ding nih Nuhmeinu or Lungzarh khua i AL Bik le Hlei Lian kha vung la hna u law anmah nih rak in umpi hna seh a ti hna. Cucaah Leisen khua incun Al Bik le Hlei Lian cu Leisen khua incun an rak lak hna i an umpi hna.

CIRANG KHUA

 Culio caan ahcun CIRANG khua ahhin HAUTHENG pawl an rak um. Leisen khua mi nih Hakha Thang Ding sinah a fale an hal hna i Al Bik le Hlei Lian an lak mi hna zong hi Cirang khua i a um mi Hautheng pawl nih an rak doh pah lengmang hna i hna an hnawh tuk hna caah a rak si ti a si. Al Bik le Hlei Lian an put hnu hna zong hin Hautheng nih cun an rak doh rih hna caah Leitak bawi zong nih Hautheng pawl cu hitin do len hna hlah u. Zathang bawi cu nan tei kho hna lai lo tiah ralrin an rak pek hna. Sihmanhseh law Hautheng pawl nih ngai duh loin, '' Ramlak Zathang cu ka rua ka ram an si ko,'' an rak ti. A sullam cu Hakha taktak i a um lo mi, khuate le ramlak i a um mi tham cu kan tih hlei hna lo, kan duh duh in kan tuah khawh ko hna, tinak a si. Voikhat cu Cirang khua mi Hautheng pawl nihcun Leisen khua mi pathum an rak tlaih hna i hreng an khenh hna ti a si. Cu hna cu Leisen khua mi nih an rak tlanh than hna. Hreng an khenhnak hna cu Al Bik nih a ngakchiat lio cu si kaw a sum a tah i sum ruk a si. Al Bik le Hlei Lian an hung upat tikah Leisen khua mi nihcun Cirang i Hautheng pawl cu an va doh than ve hna i Hautheng mi panga an tlaih ve hna. Al Bik nihcun a zat hnu patling a si hnu cu si cang kaw a sum a tah i sumh ruk hreng a khenh ve hna ti a si. Cirang khua mi nihcun kan tlanh than hna lai an ti i Leisen khua mi nih an rak tlanh ter duh hna lo. A hnu ah Leitak bawi an rak auh i, Leitak bawipa nihcun, 'Al Bik te inn innleng lei chuahnak innka hram in inncarlei innki tiang, cu innthlanglei innki incun innvang chuak lak chaklei innki tiang, cun chaklei innki in chakchang hram tiang, buk kan hun lai i cu buk vialte khat lak in fatun nan rawn lai, cuti nan rawn dih lawngah Cirang khua mi Hautheng panga cu thlah an si lai,' a rak ti hna. Cirang khua mi zong cu an hna a tla ve i cuticun fatun cu an rak rawn i cuhnu lawngah an tlanh hna i hreng an khenh mi hna cu an rak thlah hna ti a si.
Cuhnu ah Hautheng pawl cu Zathang bawi pawl ral tih ah khua thlang lei an i thial chin lengmang i atu ahcun Niawtlang, Chuarlung, Lungbun, biapi bik cu Tisi ah an um. Cuka an phanhnak cu Cirang in Saro, Siata, Paimi le Nangotla in Tisi tiang an phan. A cheu cu Thantlang peng LUNG CAWIPI le LUNG CAWITE ah tlawmpal an tang. (Thelakhers by N.E. Pary, P.2.)

VUANGTU  KHUA AN TLAKNAK KONG

Leisen khua mi kha Thangaw nih an rak doh lengmang hna caah an khua run vennak a that deuhnak ah tiah Khuacariat ah an rak i thial. Cu Khuacariat ahcun Hautheng an ngalhmi Fatun incun Al Bik cu khuang a rak cawi ti a si. Khuacariat an um lio ah cun ram an riak i a tu VUANGTU khua hmun khi an rak phan. Mah hlan ahhin Vuangtu khua cu TEK-AU khua an rak ti i HLAWNCHING phun THANGKI le a hawile an rak um cang. Hautheng pawl nih an rak doh lengmang hna i hna an hnawh tuk hna caah THANGKI te nihcun an tiotak than mi a si. Cuka an phanh tik ahcun atu an umnak Khuacariat hmun nakin a zeilei paoh in a tha deuh tiah an ruah caah cuka ahcun i thial u sih law a tha lai tiah an ruah. Cuka ahcun khua to u sih law a tha hnga maw tha lo ti hngalhnak caah ARHLI pakhat an phorh i arkhuan a that le that lo an va zoh. An arkhuan a that caah i thial dingin an hna a tla dih. An khua min cu zei kan ti lai dah an ti tikah, VAUTI pa nihkhan, ''Ka duale keimah hi ka tar bik i, zeikhawm a si ah keimah ka khua min in kan auh ko lai,''tiah a rak ti hna i an zapi in an lung a tlin caah VAUTI an ti i a hnu ah VUANGTU a si. A sullam cu VAUTI timi hi anmah Zotung awchuah ning in chuah thiam loin kanmah Zophei aw chuah ningin  Vawngtu an rak timi a si. Cuticun Vuangtu khua cu Leisen in Khuacariat in a hnu ah vun tlalk chin thanmi a si.

Cu Vuangtu khua an rak tlakmi cu AL BIK chanah a rak si i Al Bik nih Za Bawi, Hniar Kham le Ui Mawng a hrin hna. Za Bawi nih Lian Kung le Ral Dun a hrin hna. Lian Kung nih Do Chum a hrin. Do Chum nih Lian Hrin a hrin. Lian Hrin nih Ral Hei a hrin. Cucaah 1.Al Bik, 2.Za Bawi, 3.Lian Kung, 4.Do Chum, 5. Lian Hrin, 6.Ral Hei an si i kan hnulei chan ruk (6 generations) ah khan Vuangtu khua cu an rak tlak, tinak a si.

KHUABUNG KHUA AN TLAKNAK KONG 

Leitak Hlawn Ceu bawi Mang Hnin I nak a fapa Tial Khar a naupa HMUNTLING nih a hruai hna i KHUABUNG cu Leitak mi nih an va tlak mi a si. Cu lio ahcun anmah Hlawn Ceu phun, Hrang Cem phun, Hrang Cem hrin Har Bawm, Thang Ngan chung phun Bawi Hniar hrin Ui Mang, Thang Ngan chung Thor Pa hrin cheu khat, Aihling phun cheukhat, le Tlu Mang chung phun cheukhat zong an rak kal ve. Vuangtu bawi Al Bik sinah Hmun Tling nihcun, ''Na fapale pathum lakah pakhat nih kanmah kan umpi hna seh law bawi kan tuanpiak hna seh,''tiah a va hal caah Al Bik nih a fapa a laipa HNIAR KHAM kha a rak pek hna. Hniar Kham cu Khuabung bawi a tuan i, Khuabung khua an tlaknak in atu tiang ah -1. Hniar Kham, 2.Lian Hei, 3.Ki Khar, 4.Lian Kung le 5.Lian Hei an si i chan 5(5 generation) a si cang. Vuangtu bawi cu Al Bik fapa Za Bawi, a fapa Ral Dun a fapa Chum Mang ah an chan a dongh caah Khuabung bawi Hniar Kham fapa upa bik LuL Ceu, a fapa Pa Cik nih Vuangtu bawiro cu a va co i Khuabung bawi cu Hniar Kham fapa a hniang bikpa Lian Hei a fapa Ki Khar nih a tuan. Pa Cik cu fapa ngei loin a thih than caah LuL Ceu a nutlai fa Ral Kung nih Vuangtu bawiro cu a va co than. Ral Kung fapa Za Bawi II a si. (Hi Khuabung le Vuangtu tlaknak kong ahhin Leitak khua mi Pu Chia Kam le Pu Van Kung, Khuabung khua mi Pu Chia Hup, Hriphi khua mi Pu Hram Kung  le Pu Tial Cem an chim ningin ka tialmi a si.)

HRIPHI KHUA AN TLAKNAK KONG

Vuangtu khua an tlak hnu caan sau nawn a rauh hnu ah Vuangtu bawi Al Bik naupa HLEI LIAN nih khua a ruat i hika Vuangtu khua i ka um peng ve ko a si ahcun keimah cu zeihmanh hmuh ding le co ding ka ngei ve tung lai lo i zeihmanh ka si te lai lo ti a rak hngalh. Cucaah a hawile kha ram kan riak lai tiah a sawm hna i khua toh a thatnak ding hmun a rak kawlpi hna. Thingtan tu Memu va ah an rak riak. Cuka i zankhat an riah hnu ah RINGLAWT phun an umnak MADE khua an rak phan. Cu lio i Ma-de bawi a simi Ringlawt phun pa kha, 'Khuahmun a that deuhnak kan kawl lai i, cuka ahcun hmunkhat in kan um ti lai. Cuka ahcun keimah bawi ka tuan lai i nangmah cu keimah bantuk in sakhuah rawlrel na ei ve ko lai,'tiah a rak ti. Ringlawt pa zong nihcun a mi pawl he anmah lawngin um in amah lawng nih uk nak cha cun ral nih an kan tei kho deuh lai lo i kanmah ca zongah a tha deuh lai tiah a rak ruah caah a hna a rak tla i a lung a rak tling ve. An phu hnih in Khuahmun an timi ah an hung riak i, an ARKHUANG a that lo caah RUAPUZUNG FIANG ah an rak riak than. Cuka zongah cun an Arkhuan a that lo thiamthiam caah FIANGKUA TONNAK ah an hung riak. Cuka hmun i an riah zan ahcun an ARKHUAN a that caah cuka hmun i khua tlak ding cu an hna a tla i an lung a rak tling. Cun HLEI LIAN cu Vuangtu khua ah a kir i, Ringlawt pa cu Ma-de ahcun a kir ve. Cutikah kan i tong than lai i hika ahhin kan um lan cang lai tiah ni an i tuknak a tlin tikah HLEI LIAN le a hawile cu Vuangtu in, RINGLAWT pa le a hawile cu MA-DE in an ra pok cio i FIANGKUA TONNAK ahcun khua cu an rak tlak. Cu khua cu Hlei Lian chan ah an rak tlak i, Hlei Lian fapa Tin Kham, a fapa Mang Hei, a fapa Thawng Ling, a fapa Khar Luai, a fapa Tin Kham II, a fapa Thawng Ling an si i atu ah chan 7( 7 generations) a si cang.
 

AIBUR KHUA AN TLAKNAK KONG

Leitak bawi THAWNG CEU a chan ah, Thang  Ngan chung Mang Lung hrin PHUN KHAM hi Leitak bawi he cun i remlonak le i mawhchiatnak a rak ngei. Cucaah SURNGEN bawi sinah a rak kal i, 'Nan ram chungah khua nan ka tlakter ko lai,'tiah a rak nawl hna. Sihmanhsehlaw Surngen bawile tlang pawl nih, 'Nang mah lawng cun kan in zum deuh lo, Thang Ngan chung Lian Bawi hrin pakhat i sawm hna law anmah nih an in umpi lawngah khua hi nan to kho lai i, nan hmun kho lai,'a rak ti. Cucaah Lian Bawi hrin PU TIN TLUNG fapa PU LAIHNIAR kha a rak sawm i kan tlak khawh ahcun nangmah nih bawi na tuan lai tiah bia a rak kam. Lai Hniar cu a hna a rak tla ve. Cucaah Leitak bawi he buainak ding lam an rak kawl i, Thanghawr va ah denhtluang an rak denh lio ahhin khuabawi nih a hmaisak in mi zapi nih a hnulei in zulh in nga kha an char phung a rak si nain, Thawng Ceu kha Lai Hniar nih  a vun chawkanh i Thawng Ceu nih lai Hniar cu a thiangthunh in a rak tuk.

Cucaah Thawng Ceu le Phun Kham le Thang Ngan chung Bawi hniar hrin pa Lian Hram nih anmah a daw deuh mi an unau le an cingla rual chan pawl kha an sawm hna i Surgen ram ah khua thar kan tla lai an rak ti hna. Cutikah Leitak bawi le tlang nih Haukapi in zupu an rak on kanh hna. A sullam cu Leitak khua chungin a lengah chuakin pem ngam hna hlah seh tinak caah a rak si. Sihmanhsehlaw duh loin an rak pah chih i AIBUR khua cu A.D. 1808 hrawngah an rak tlak. A hnu ah an cingla an rualchan pawl kha an hun sawm chin lengmang hna caah Leitak nih Uico ril an rak zam kanh than hna. A sullam cu Aibur lei a kal cang mi paoh cu Leitak ah an kir than ahcun chiat hna seh tinak a si. Cu lio ahcun SIAPHU an timi hmun ah an rak um hmasa. Ngandamnak a tha deuh lo an ti caah Aibur khua hlun hmun ahkhin an rak i thial than. Cu hmun cu Ai Lawngte a si caah AIBU an rak ti i a hnu ah AIBUR ah a cang. Cu AIBU i an rak i thial cu A.D. 1813 hrawngah a rak si. Cun hi Aibur khua hmun hi ti a har deuh caah PU SA KHAWNG le PU HNIANG MANG hohatnak in 1969 kum thawkin atu i an umnak AIBUR KHUA THAR hmun ahhin an rak i thial than. Leitak in Aibur khua tlak awk i an rak kal lio ahhin Pu Lai Hniar a pa Pu Tin Tlung a rak nung rih i a tar bel a tar ngai cang ti a si. Aibur lei zong cu amah tein a rak kal kho ti lo i a puak in a puak i an kalpi an ti. Cucaah Aibur khua an tlaknak in atu tiang ah - 1.Pu Tin Tlung, 2.Lai Hniar, 3.Sang Bil, 4.Sa Khawng le 5.Rum Thang an si i chan  5(5 generations) a si cang.

CAWNGTHIA KHUA AN TLAKNAK KONG

Cawngthia khua cu Hlawnching phun KAN CHA le a hawile nih hmasabik ah an rak tlak. Kan Cha fapa - Khua Kulh a fa pa - Thor Tlung a fapa - Khamh Rei a fapa - Khamh Tial a fapa -  Dar Kham a fapa - Hlaum Ung a fapa - Lai To a fapa - Hmun Ung a fapa - Tei Kulh a fapa - Mang Lal a fapa - Lal Thang a fapa Hram Hlei le a nau pa an si. Cu caah Cawng Thia a rak to hmasa bik tu Kan Cha a chan in a tu i Hram Hei a chan tiang ah hin chan 13 a si cang. Ahmasabik antlak ka ahcun Ngun nu lung ah an rak um. Cu hnuah Hriang khaw ah an rak i thial. A voi thum nakah Khua kui ah an rak um. A voi li nakah Faiceu khua (cawngthia khua hlun) ah an rak um. A voi nga nakah 1957 kum in khan atu an umnak Lim tiangah an rak i thial.

Ankhua min hi a hlan ahcun Khua kui an rak ti tawn. Phaizawng Mang Sui nih Khuang a rak cawi lioah thing an rak thiah hna i Ruacong in Zuhui an rak pek hna. Cong in kan thiah mi hna an si an ti i Congthiah tiah an rak ti hna. Cucaah Congthiah timi cu a hnuah Congthia ah a cang. Dar Kham a chan ahhin Hakha Zathang bawi Tin Kual kha  an bawi caah an rak lak. Tin Kual fa -  Deng Thang a fapa - Za Hnok a fapa - Tin Kar le Van Dul. Van Dul a fapa - PaKhu a fapa - Tin Kual a fapa - Chiah Khar an si.
 

PHAIKHUA AN TLAKNAK KONG

Cawngthia bawi a laifa veve a simi 1.VAN DUH, 2. RAL HEI nih Buanlung khua in siseh, (1) Ni Vung, (2) Lian Hluai,   3. THAWNG HNIN, 4.THAI CAWN le Leitak khua in  1.TIAL HRAM le 2. KHEN KAR kha an sawm hna i A.D. 1870 le 1895 karlak ah an rak tlak. Cu khua an tlak ka ahcun CAWN TLANG timi hmun ah an rak um nain 1980 kum thawkin khan atu an umnak hmun ahhin an rung i thial. 

HMAWNGTLANG KHUA AN TLAKNAK KONG

Mirang cozah chan ahcun Khuabawi le ram uk bawi pawl kha meeting an tuahpi hna ah Khuate a ngeimi kha RAM-UK BAWI an ti hna i thutdan sang cungah an thutter tawn hna. Khuate a ngei ve lomi anmah umnak khua khat lawng a ukmi cu KHUABAWI an ti hna i thutdan niam deuh cungah an thutter tawn hna. Leitak bawipa Pu Mang Hnin cu khuate a rak ngeih ve lo caah thutdan niam ah a rak thu tawn i, amah nih a lung chung in a nautat deuh mi hna maw asiloah amah tluk lawng i a rak ruah mi hna maw nih khuate an rak ngeih i thutdan sang cung i an thut a hmuh tikah a lung a fak i a ning zong a rak zak ngai tawn.

Cucaah Aibur khua mi Thang Ngan chung phun bawi Tling  hrin  MAWNG KIO kha,'Hmawngtlang ah khua na tla lai i keimah ka khuate in an um lai. Khuabawi na tuan lai i Mirang cozah an kai hnu in na sunghmi cu hlan i Aibur khua ah na hmuh tawnmi Sakhua -rawlrel pawl kha na hmuh than lai,'tiah a rak ti. Cutikah Mawng Kio nihcun Aibur khua i a sunghmi vialte kha hmuh than a duh caah a hna a rak tla ve i, Hmawngtlang khuatlak dingah Leitak ah a hung pem. Leitak incun Mawng Kio le a hawile pawl inn 7 cu A.D. 1930 hrawngah Hmawngtlang khua cu an hun to. Mirang cozah nih inn 30 nan tlin lo ahcun khua kan in pe hna lai lo an ti caah Leitak khua mi unau pahnih pathum chuak vialte kha pakhat cio nih Hmawngtlang ah Mawng Kio sinah nan kal lai i nan um lai tiah Mang Hnin nih a rak ti hna.

Cutikah Leitak mipi pawl nih 'BELHARPI nel khuachia nih a kan that dih lai lo maw? Leitak in na kan thawlmi a si ko, cunak cun Hriphi asiloah Cawngthia zongah kan pem deuh lai,'an rak ti. Cutin an ti cun khua dang tu ah an pem taktak sual lai ti a phang ve i a rak hnek ngam than hna lo. Anmah Mawng Kio te zong cu Mirang nih inn 30 nan tlin lo zongah LEI NAN THUAN ahcun khua kan in pek ko hna lai an ti ko hna nain, Krifa an rak si rih lo i LAWKI biaknak an si caah BELHARPI nel khuachia cu an rak tih ve i LEI cu an thuang ngam hoi lo. Cucaah Mirang nih, inn sawm le nan tling lo i Lei zong nan thuan duh tung lo caah khua kan in pe kho hna lo an rak ti hna i Hmawngtlang khua cu a rak tio than.  Cuka ahcun kum 5 hrawng an rak um.

Cuhnuah PHAIPHA khua thar mi ZA KHAR le a hawile nih A.D.1940 Nov. ah Mawng Kio te an tio tak mi Belharpi nel le a pawngkam Thanghawrva hrawn hrawng vialte lei tuah awk a tha lai ti an theih caah ram zoh duh ah Leitak ah an rak ra. Mang Hnin a um lo caah an kir i a hnu ah Mang Hnin nih ca a kuat than hna i 6-12-1940 ni ah Leitak an phan than. Cun 1941 kum Febuary thla chungah Zephai civui an kal lio ah Phaipha (B) in lei thuan a duh mi vialte kha an min cazin an lak i an kalpi hna. Cutin an zoh hnu 1941 kum chungah cun Phaipha (B) in inn 7, Dongva khua in inn 3 le Leitak khua in inn 1 (Pu Chum Kung) tiin inn (11) nih Hmawngtlang khua tlak dingin Leitak in an pok. A hmasa bik ahcun Belharpi nel i Pu Thang Cem le Pu Van Ni an Lei thlam saknak hmun ahkhin an rak um. Cu kum lila ahcun CITIVA pawngah an rak i thial. Cun 1942 kum ah atu i HMAWNGTLANG khuahmun ahhin an rak i thial i cu kum ahcun Mirang cozah nih khua an pek colh hna.

LEITAK KHUA THAR AN TLAKNAK KONG 1964 kum ah Leitak khua hlun in atu Leitak khua thar ahhin a dihlak in i thial dih dingin min an rak thut i Zipeng (Falam) zung ah an rak sawk. Falam Zipeng zong nihcun thialnak nawl a rak pek ve hna. Cu lio cu Leitak khua chungah Pu Dar Ceu khuabawi a tuan lio a si. 1965 kum in thial hram an thawk. Asinain a hnu ah an lung aa khah than lo caah a cheu kha khua hlun hmun ah an tang i Leitak cu khua hnih ah aa then. Cu khua hlun i a tang mi hna cheukhat cu khua thar lei thial le an duh lo, khua hlun ah le an um duh ti tung lo i 1979 kum ah ZiPi ah an rak i thial. 1980 kum ah Thantlang peng Myone council pawl nih Leitak (A) in kauhchap mi Sang thar tiin Leitak (A) khua i veng asiloah sang pakhat in umnak nawl an pek ve hna.

LAWNGTLANG KHUA AN  TLAKNAK KONG
 Khuabung khua in HNIAR KHAM fapa LUL CEU nih amah bawi a tuan chung asiloah a chan chungah a fanu va Sa thlawng  hrin Zathang phun Za Kio kha LAWNGTLANG khua cu a tlakter. Za Kio fapa - Hre Kung a fapa - Sang Kung a fapa - Lian Cung an si. An tlak nak in chan - 4- a si cang.

HLAMPHEI KHUA AN TLAKNAK KONG

Khuabung hawi LUL CEU fapa PA CIK nih a fapa SAI DUN kha HLAMPHEI khua cu amah chan chungah a rak tlakter.

TLUANGRAM KHUA AN TLAKNAK KONG

Vuangtu bawi ZABAWI chanah BUAL peng leiin ram an kan et sual lai ti an phan caah TLUANGRAM khua cu a fapa CEU LING a rak tlakter mi a si. Cu Ceu Ling incun atu i atu chin a si mi Mang Chum tiang ahhin chan -4- an si cang.

NGALANG KHUA AN TLAKNAK KONG

Vuangtu bawi ZABAWI chanah NGALANG khua cu an rak tlakter hna. Za Bawi nih khua a tlakter hmasa  bik micu Lahnin Thang pum a rak si. Thang pum cu fapa a ngei lo i a nau Lo Hnawm nih a ro a rak co. Lo Hnawm fapa cu Hmung Kio a si. 

ZEPHAI KHUA AN TLAKNAK KONG

Vuangtu bawi ZABAWI chanah ZEPHAI khua cu a salnu Sung Tang le a fapa kha nel i a thlah mi a Naa pawl a rak hngah ter hna nak in a hnu ah khua ah an to beh mi a si.

KZABUNG KHUA AN TLAKNA

Hriphi bawi KHAR LUAI sinah LEITAK khua mi KIO LIAN nih na ram chung ah na khuate in khua na ka tlakter ko lai tiah a rak nawl i KIO LIAN le a hawile nih an rak tlakmi a si.

PHAIPI KHUA AN TLAKNAK

 Hriphi bawi KHAR LUAI sinah PHAIPI NEL khi Lei thuan an duh caah LUSHAI miphun a simi nih a rak nawl i A.D. kum ah an rak tlak. 1959 kum ah Hriphi khua i MANG DUN khuabawi a tuan lio ah Phaipi timi khua min kha hloh in Hriphi khua kha cuka ahcun thial hram an rak thawk. Cu caan thawkin PHAIPI timi khua min cu a lo i HRIPHI (B) tiah an ti. Zeicahtiah Phaipi lei i aa thial duh lo mi pawl kha HRIPHI  khua hlun hmun ah an tan caah cu hna cu HRIPHI (A) an ti hna i, PHAIPI lei aa thial mi pawl kha HRIPHI (B) an ti hna.

Hi cung lei tial mi khua hna lengah ZOPHEI ram chungah Khuabung (b), Tluangram (B), Vuangtu (B), Zephai (B) tiin ZOPHEI RAM chungah Khua (19) kan um. Culengah atu ah India ram chungah a ummi (1) Ainak le (2) Siata zong Vuangtu in tlak chin mi an si ve. Hi vialte hi ZOPHEI minung kan si.

ZOPHEI RAM CHUNG UMMI MIPHUN HNA

1. Zathang ...................Hakha chuak an si.
 2. Cinzah ....................Thantlang chuak an si.
 3. Hlawnceu ................Falam peng Mangkheng chuak an si.
 4. Khenglawt ...............Hakha chuak an si.
 5. Thangnganchung ......India ram Salua tipum in a chuak mi an si.
 6.  Sawibia ................. India ram Salua tipum in a chuak mi an si.
 7.  Hmunhlei ............  ..India ram Salua tipum in a chuak mi an si.
 8.  Aihling(Eihlun)..........India ram Salua tipum in a chuak mi an si.
 9.  Mualhlun...............  Thantlang lei in an chuak.
10. Lianchingchung .......Falam peng Mangkheng chuak an si.
11. Sakhawng ..............Ditto........................
12.  Sarum ...................Lautu peng lei in an hung chuak.
13. Hleikel ..... ..............Miram peng lei in an hung chuak ve.
14. Zawtlui ..................  Leitak khua in nichuak lei i  a um mi Sakangtlang Siaciapaw timi hin Leitak ah an lut i khuazei   in dah cu ka cu an phanh ti kan hngal lo.
15.  Khupchawn ..........    Senthang  peng  in  a rung  lut mi an si.
16.  Thianhlun ..............    Senthang peng in a rung lut mi an si.
17.  Tinthe ..................     Senthang peng in a rung lut mi ansi.
18. Tluhlawng .............     Hakha lei in an chuak ve.
19. Tlumang chung ......      Hakha-Thantlang  lei in  zophei ram
                                 chungah an lut ve.
20.  Hlikhing ................  Miram peng  le Lautu peng  lei in a
    hung lut mi an si.
21. Thangtlung.............  Hnaring in an hung chuak ve.
22. Suntei................... Senthang  peng lei  in a lut mi an si ve.
23. Sawmhal..................     Senthang  peng lei  in a  lut mi an si ve.
24. Hlehlu......................     Lautu peng  lei in  a hung  kai mi an si.

 25.  Khuplia (Lailung).....      Lautu peng lei  in a hung kaimi an si  ve.
 26. Hrengsal..................      Lautu  peng lei in a hung kai mi an si.
 27.   Vuangtu chung......... Zotung lei in a chuak mi an si.
 28.  Bawitlai chung.......... Thangnganchung he Salua lei  in a  
     chuak mi an si ve.
 29. Pa-U......................... Senthang peng in an ra.
 30. Hranglung chung...... Hakha in a ra mi an si.
 31. Vaingam chung......... Hakha in a ra mi an si.
  32. La Hnin phun .......... Lautu ram in a hung kai mi an si.
 33. Keiraw..................... Senthang peng in an ra.
 34. Zinghlawng............... Hakha lei in a chuak mi an si.

ZO SULLAM

Falam, Hakha le Thantlang peng chung i anmah le anmah Lai miphun kan si aa timi hna nihcun ZO kan si ti cu an duh hrim hrim lo. Zeicahtiah kan mah 1. Zophei, 2. LAUTU, 3. MIRAM, 4. ZOTUNG le 5. SENTHANG, ram chung i a ummi pawl hi ZO an kan ti. Annih pawl an ruahnak ahcun hi ZO an kan ti mi vialte hi cu nunphung le fimnak a ngeilomi (uncultured and uncivillized) tiah an kan ruah. Cucaah annih an ruahnak ahcun anmah tluk le  anmah bantukin nunphun le fimnak a ngeilomi an si ti sullam ngei in an thlanglei deuh i a um mi kanmah pawl cu ZO an kan ti tawn.(ZO History by Dr. Vumson, P.2.)

Cun  F.K Lehman nih a tialmi The Structure of Chin Society timi cauk p.3 nak ahcun Zo timi biafang cu thil umtuning zeihmanh a hngal lomi (unsophisticated) tinak caah Lai kan si aa timi hna nih an hman mi biafang a si a ti ve. Hi a cunglei bia he aa tlai in Hakha kan rak um lioah Zo lung awng lo, Ai thi luang lo tiah Hakha nih an ti tawn tiah Pi. ...Nu Thai..(Ni Bu nu)nih a rak ka chimhmi he khan aa kheng ngaingai.
 

Sihmanhsehlaw, Tuluk ram i Tang pennak an palai (diplomat) pakhat a simi Fanch'o nihcun Chindwin nelrawn ah Pennak pakhat a um i an bawile pawl cu ZO an ti hna tiah A.D. 862 ah a rak chim. The Manshu; Book of Southern  Babarians, Cun Kawlram chung i missionary a phan hmasa bikmi R.C.M. Father Sangermo nih 1783 A.D. ahkhan A Description of the Burmese Empire, Rome, Parbury, Allen and Co. MDCCCXXX11 cauk chungah JO miphun an um tiah a rak tial ve.

Tidim peng Buanman khua mi Capt. Khup Za Thang nih Genealogy of Zo (Chin) Race of Burma, Rangoon, 1974 ahcun a hlan ahhin ZO timi pa pakhat a rak um i amah tefa pawl cu nihin i ZO (CHIN) pawl hi kan si i, cu pa ZO a chan incun atu tiang ahhin chan (generation) 27 a si cang tiah a tial ve. Hi a cunglei bia vialte kan ruah tikah Falam, Hakha, Thantlang i Lai miphun kan si aa ti mi hna nih ZO timi biafang cu nautatnak le zeirellonak in hmang hmanh hna sehlaw hmaihngal  ngaiin ZO kan si aa ti mi kan LAIMI a siloah CHIN MIPHUN vialte cu ZOMI kan si dih ko an ti. Cucaah hlan deuh lio i kan mifim le pupa hna nih CHIN MIPHUN (LAI miphun) vialte Baptist Biaknak hawikomhnak Bu cu, ZO lawngte kan si dih ko ti an hngalh caah Zomi Baptist convention tiah an ti i atu tiang zongah cu min cu an hmang rih ko.

Cucaah kan fanau vialte hna ZO kan si hi nan ning zak hlah seh. Mi nih ZO an in ti hna zong ah i fahsak hlah u. Hi ZO timi biafang he aa tlaiin-Leitak Tial Khar a farnu NI KAI nih hla pakhat a rak phuah i: Kan pu Tin Thang a lian e, Sunthla bawi ngai kan semnak, Zo le Miram kan ti hna kaw, Hodah kan ngai Mang Thlia hniar..a rak ti. Cun Surkhua bawi Van Kio a farnu pakhat..nih :Zopa ti tawn hlah law, khuachak Hakha zong nih, Kanmah dang ah Cerlian Ni Kung to Mang Thian Hlun, Kan lai ngeih cia sia bung ei..a rak ti ve. Cun LAUTU bawi an vahla ah: Zorim e nam ti hlah u law Hakha Thantlang rual aw, A cuai in thlai sehlaw Zo bawi kan khing rit cem lai dah e ... an ti ve.

Hi a cunglei i hlan lio kanpipu pawl an hla ka tialmi hi porhlawtnak le ruamkainak caah ka tial mi a si lo. Ka chim duhnak cu ZO si hi zahpi awk a si lo i huat awk zong a si lo ti tu a si deuh. A ngaingai cu ZO kan si zongah LAI kan si zongah minung cio kan si ko i kan i tluk dih ko ka tinak a si. Hlan lio chanah ZO kan bawile a si ve mi VUANGTU bawi zong Pathian nih thlua a chuah tik hna ahcun kan Lairam bawi vialte lakah an sakhua-rawlrel  a ngan bik mi an si ko. An hla hmanh ah: Kan phun e thlen thiam sehlaw Cinrung hlum Nang bawi he'n, Tlang hra thuat ah sal sawmnga renh cin, Ciatlung kan i siang hnga lo .. an rak ti. Cun Vuangtu bawi Tial Hlei ca i Hakha bawi fanu an rak hal lio ah, Hakha bawi hmanh nih: Mang zong nan lung tla lo e, Ka dawt khun thlang dim cu, Hngal thiam hlah hna Thlang vairang bawihawi Ciatlung kan i thim lo maw ... tiah Vuangtu bawi cu hla an phuah hna. Cucaah ZO kan si zongah minung, LAI kan si zongah minung cio kan si ko i kan herhmi cu kan biakmi vancung Pathian thluachuahnak lawng a si ko. Pathian thluachuah kan hmuh le hmuh lo tu hi biapi a si. Pathian thluachuah kan hmuh khawh nak hnga amah Pathian tih bu tu in nung kho zungzal ding in i zuam chin u sih law i ralring peng ko u sih.