Dotkhatnak
Biahmaithi.Zeizong vialte hi tuanbia chung ah an um dih. Tuanbia in aa hlip phuak khomi a um lo. Tuanbia nih thiltha le thilchia, thildik le thildik lo, a kan chimh. Tuanbia nih nifa kan nunnak ah siseh, hmailei kan nunnak caah siseh lam a kan hmuhsak. Cu caah mifim mi nih tuanbia cu an dothlat i a thalomi kha hrial an izuam long siloin a thami kha thachin seh tiah sersiam le thancho ter an izuam.
A biapimi cu hi cawnpiaknak a dih tikah mino hna nih, Laimi hi apehtlaimi long te kan sinak le, khat le khat ihrial-awk a tha lomi, ithlei-awk a tha lomi kan si zia le peng le tlang timi lungput hi a dik lomi, i cawn-awk a si lomi, a si zia kha zaangdam ngaiin nan lungchung ah nan riahterkhawh ding kha ka saduhthahmi cu a si.
2. Lairam kan phak hlan kan tuanbia tawi
Laimi Lairam kan phak hlanah, kan pupa min, kan khuamin, kan lothawh kan thingphurh, kan holh, kan inn kan lo, kan vawkte an arte, kan thil kan thuam tibantuk hi zeiset a si ti hngalhkhawh a si lo. Asinain Lairam kan um hlan kan rak thutdirnak hmun le hma hi fiang ngaiin theihkhawh an si. Laimi cu Tulukram Tibet in a rami Tibeto-Burman timi kan si i Tibeto-Burman chung ah Assam-Burman timi phu ah aa telmi kan si. Cu Assam-Burman phu ah cun miphun 6, ( Chin , Thet, Burman , Kachin, Naga le Lolo ) kan um i hi miphun 6 hna lak ah Laimi hi Kawlram ah a rak lut hmasabik kan rak si. Tibet in Kawlram ah kan rak luh tikah Hukong thlangkar hrawng kan rak phak hi AD 400 hrawng a si tiin theih a si. Cun, Kawlram nitlak-chaklei kap in kan rak lut i Chindwin tiva kam hrawng, Monywa khua chaklei, Cun Chindwin le Irrawaddy tiva karlak um mi Shew Bo khua hrawnghrang, ah kan rak um. A tu Sagaing khua hmun khi “ Chin Suh “ an rak ti i a sullam cu Laimi an ipumhnak hmun tinak a si. 1971 kum ah Thilhlun kawlmi pawl nih Monywa khuachak ah Zenthawl kuai le Belkuai an hmuh i cucu Laimi long hmanmi a si zia kha an fianter. Cu thilri hna cu Carbon 13 in an zoh tikah AD 800 lio thil a si tiin an hmuh. Cucu Laimi kan rak umnak a fehter fawn.
Laimi Kawlram kan rak luh hlan ahhin Kawlram nichuah chaklei kap hin Pyo le Mon hi an rak lut chung cang. Pyo nih Irrawaddy nichuahlei kap hmumhma khi Shanram tiangin an rak luah cang. Mon nih Kawlram nichuah thlanglei kap vialte an rak humhak chung ve tikah Laimi hi Chindwin tiva pawng, Irrawaddy nitlaklei kap long an rak conak a si. Cun, Laimi cu duhsahtein nitlak lei le thlanglei ah kan ithial hna i thlanglei ah Pakokku, Thilin, Tazet, in Hinthada timi tiang, cun cheukhat Pokpa tlang hrawnghrang Laimi khua kan rak sa hna. Cucu Asho Chin an si i nihinni tiang an um rih. Tampi cu Kawl ah a cangmi zong an um hna. Hi bantuk in Laimi Kawlrawn kan rak phak i khua kan saknak hi kum zabu 7 hrawng a si tiin tuak a si i kum zabu 14 tiang Kawlrawn ah khua kan sa hna tiin tuakning a si. Thet hi Laimi hnu ah Kawlram an rak lut i Irrawaddy tiva chaklei kap in Manipur ram tiang an itlai. Sihmanhsehlaw, Thet hnu in Kawlram ah a rak lutmi Kawl pawl (Burman) nih an pon chuah hna i Manipur, Sagaing, Rakhaing, Kachinram tibantuk in an ithekthai dih hnu ah an miphun tiang a lo tlau dih. Laimi kong hi Pagan lungca ah tial a rak si cang. Pagan uknak hi AD 1044 in 1287 tiang a si. Culiocaanah, Laimi le Kawlmi an ramri cu Monywa khuachak meng 21 a hlatnak i a ummi Alung an timi khua khi a rak si. A sullam cu Laimi le Kawlmi hi innpa chakthlang bantukin khua an rak sa hna i Kawl nih Laimi hi an rak uk bal hna lo tihi a fianter.
3. Zeiruangahdah Laimi hi Kawlrawn in Lairam tlangcung ah kan rak kai ?
Kan pupa hna hi ramtha ramnuam a simi Kawlrawn ah um loin tlangcung cheng lakah khua an rak sakmi hi an duh ruangah cun a si lai lo, um kho loin miphun dang nih an rak tuah ca hna ah a si lai tihi lung in hei ruahdamh khawh ding khi a si. Cucu Kawlram tuanbia ah a fiang ngaingai. Pagan uknak cu Kawl pennak tiah chiah a si i AD 1044 in 1287 tiang, cu can lio ah Laimi Kawlrawn ah daitein an rak um.. Pagan uknak a dih tikah Sagaing, Pindaya, Invua tiin uknak fa tete in an um hna i khat le khat an i do hna. AD 1287 in 1363 tiang hrawnghrang, cun Shan uknak hi a vung thawng ciamman i AD 1364 in 1527 tiang Ava Dynasty tiin Shan pennak a rak dir. Cu Shan pennak cu thlanglei ah Pegu tiang, nichuah lei ah Shanram tiang, nitlak lei ah India , nitlak chaklei ah Naga tiang uknak a kauh chap tiin a um. Kalemyo khua hna ah Shan Bawi pakhat ( Amin.. Ci-Tawng-Ngio ) a chiah i 1374 kum ah Kale Siangpahrang inn an sak. Cuahcun, Laimi kha Inn an sakter hna, Tlakrawh an rawh ter hna, an hrem tuk hna ah an kutdong tiang an tan hna tiin pupa hna nih tuanbia ah an chim. Cubantukin, Shan hremnak a ingmi sihnaseh, a ing lomi sihnaseh duhsahtein nitlak lei tlang cungah an rak kai hna. Hi hremnak a ingmi hna hi Tidim peng lei a kaimi Laimi hi an si deuh tiin theih a si. Cu tuanbia nih a langhtermi cu Laimi tlangcung kan rak kaimi hi kum zabu 14 hrawng a si tiin ruahkhawh a si.
4. Kawlrawn in Lairam kan rak kaining.
Laimi Lairam ah kan rak kainak lamtluan zoh tikah Chindwin le Irrawaddy karlak in Salinci lei ah kan kai hnu ah Phuwin tlangtluan ah kan rak um tiin zumh a si. Phuwin tlang ah hin Kawl nih pura tampi an tuah i khuadawh ngaiin a um. Asinain, cu tlanghram ah cun lungdonh pakhat a um i cu lungdonh ah cun mipa zuk an suai. Mipa cu a sam hi hmailei ah aa tawm. Kawl hi hnulei samtawm phun an si. Laimi lak hmanh ah kanmah Lai a timi long hi hmailei samtawm kan si. Cu hmanthlak zoh in Laimi hi Kawlmi hlan ah cu hmunhma ah kan rak um cang tiin tuakkhawh a si.
Cu hmun cun nitlak lei ah kan ra i Letsa tiva kan phan. A cheu nih Letsa tiva a hna lei an hrawn i Bawinu va lei ah an va liam. A tu Lungngo le Lotaw khua karlak Luithiangcerh an timi hmun an phan. Cucu Matu Laimi khi an si. An hnu in Zotung nih an rak zulh ve hna i Luithiangcerh ah cun khua an sa ti hna. Cuhnucun, Matu nih Matupi ah, Zotung nih Zotung ram ah an ithial. Cu caah Luithiangcerh cu Matu le Zotung unau bantuk in khua kan saktinak a si tiin nihin ni tiang tuanbia ah an chim. Malaysia ummi Matu le Zotung nih cu hmun ah Vailamtung an phunter hna i Kawl ralkap nih an phurter hna ( ka theihmi biadik a si dik maw ). Cheukhat Laimi hna hi Letsa tiva kha a sum lei ah an hrawn hnu ah Kale nelrawn ah khua an sa hna. Cuhna cu Tidim Zo. Mizo, Hualngo le Lai kan si hna. Halkha, Thantlang, Laimi hna hi Run tiva kan hrawn than i Simpi khua ah kan rak phan. Hi Simpi khua kan phak hi AD 1400 hrawng a si lai tiin zumh a si. Hi ka ah hin saunawn kan um. Dongral tuanbia ( Ngunnu tuanbia ) zong hi Simpi kan um lio tuanbia a si. Simpi ahhin Inn 800 tiang kan um tiah tuanbia ah a um ( Simpi khua ahhin Inn 800 tlum awk hmunhma a um lo nain Inn 80 hna a si hnga maw tiah ruahlen-awk in a um ). Cun Simpi in Sunthla khua taw ummi Lailun le Lungtial ah Halkha, Thantlang, Falam Laimi cu kan ithial than. Lailun le Lungtial hmun in Falam le Thantlang peng karlak um mi Zotlang ah kan ithial, Lailun le Lungtial ah hin sau tuk um dawh kan si lo. Zotlang cun Thlanrawn, cheukhat Halkha, Thantlang, Falam peng ah an ithekthai hna. A caan hi AD 1500 hrawng a si lai tiin zumh a si. Tidim Zo hna hi Kale Shan Siangpahrang hremnak an tuar lo tik ah tlang ah an kai ve i Cimnuai ah khua an sa hna. Cu caah Tidim Zo hna nih Laimi chuahnak Cimnuai tiin an chim theu. Cu Cimnuai cun Tidim, Tonzang peng ah an karh. Mar pawl hi Seipi ( Kawlni ) ah an um i kannih cu Seipi chuak kan si an ti ve.
Halkha, Thantlang, Laimi hlan ahhin Khumi, Bawm, Leitak timi Laimi phun hna hi kanmah hmai ah Lairam an rak kal. Halkha Thantlang, Laimi Simpi an um lio ah hin Bawm pawl cu Thlanrawn khua hrawnghrang ah an rak um. Atu Thlanrawn khua pong ah Bawm Khuarawp timi a um rih. Khumi hi Lungpi hrawnghrang ah an rak um. Cuhnacu Thantlang, Zophei Lautu tiin duhsahtein thlanglei ah an i thawn i, Khumi nih Paletwua ah, Bawm nih Bangladesh ram Bawmram ah, Leitak nih Chittakawng Hilltracks ah khua an sa hna.
Atu Falam peng ummi Laimi khi kanmah Halkha Thantlang um Laimi hnu deuh ah Lairam a rak kaimi an si. Tuanbia a um tuning ah Kawlrawn in unau pathum a rak kaimi tefa kan si ti a si.. Cu unau pathum an min ah theihning an ikhat ve lo. Khualsim nih unau pathum cu Ral Thang, Thuan Khai ,le Phurh Hlun an si an ti. Zangiat nih cun Ral Thang, Thuan Khai le Hlawn Ceu an si an ti ve. Laizo nih Thuan Khai, Phurh Hlun le Zapial an si i Zapial fa ah Hlawn Ceu a si an ti. Cheukhat Laizo nih Ral Thang, Phurh Hlun le Hlawn Ceu a si an ti rih. A si nain Hlawn Ceu cu Thuan Khai le Mang Tial nih Lailun an phak hnu ah an hrinmi a si tiin theih a si caah, unau pathum cu, Ral Thang, Phurh Hlun le Thuan Khai an si tihi biadik ah chiah a si.
Ral Thang upabik a si tiin chim a si. A unau pa hnih he Lairam an rak kai ti nain Ral Thang hi Tlangtlang an timi hmun ah a tang ta, cu hnu cun Simpi ah a ra tiin chim a si. Ral Thang thawk in a tefa hna hi an dot hlat tik ah 1987 kum ah chan 15 kan si an ti caah Ral Thang Simpi a phak hi AD 1580 hrawng a si lai tiin tuak a si.
( Lungchung in ruahawk a ummi cu chankhat cu kum 25 in tuak a si i chan 15 kan timi hi kum 375 a rau timi he aa lo nain tuan ah a thimi hna an si ah cun cunak in a tuan kho, tihi theih a hau. Cucaah kum tuakmi hi hrawnghrang tiin ruahawk a herh tawn ). Ral Thang fa pahnih, Simpi le Ma E an si i Ma E fa le nih Halkha peng ummi Rinpi, Rinte, Haiphai, Keipaw timi khua hna khi an ser. Simpi fa le nih Khualsim peng khua tampi an ser.
Phurh Hlun fale nih Zangiat peng khua le ram, Zultu, Lumbang, Locawm, Hlimzawl, Khawlai tibantuk khua an ser ve. Phurh Hlun hi fapa pali a ngei hna i upabik Sum Thang tefa chanrelnak in zoh tik ah chan 11 in an irel ve nain fahniang pa Nu Hua tefa hrinsor in cun chan 13 kan si an ti than.
Thuan Khai hi fa pathum a ngei. Tai Sun, Hlawn Ceu, le Hring Lum an si. Thuan Khai nih cun atu Sunthla khua khi a tlak. Cuah cun a fa upabik Tai Sun cu a um. Hlawn Ceu hi achangtu a si i Mangkheng khi a tlak. Hlawn Ceu cu fa 10 a ngei than i a fa le nih Laizo, Zalai, Thanhniar, Kawlrawn, Ramthlo, Hmunpi, Zomual, Tikual, Hrianghnang tibantuk in Hlawnceu ram tiah khua le ram an ser. Hlawn Ceu fapa upabik Za Hup lei kap in Mang Kip Pian ( Ka Sianghngakchia a si ) tiang ah chan 13 an si. Hlawn Ceu cu Mangkheng khua ah a thi. Thuan Khai fa a hniangbik Hring Lum nih Hau Hulh le Za Hau a hrin hna. Hau Hulh fa le cu Sim tiah an i au. Za Hau fa le cu Za Hau tiah an i au ve. Za Hau in a tefa a dotdot in Thang Tin Lian tiang ah chan 10 an si i a tu Kan nu Van Lian nu ( Pi Tlem Cin ) khi chan 11 nak a si. Hivialhin Falam peng Laimi chuahkehnak cu za rih seh law.Hi hmanthlak nih a langhtermi cu Falam peng ummi Laimi hi unau taktak an rak si tihi a fianter.
Tidim lei Zo a timi hna tu hi cu, a kan hringsortu hi a min ah Zo ti a si i a mah hrinthlak kan si tiin an pom. Cu a hringtu Zo in chan 28 tiang an tial khawh i Tidim lei le Hualngo hna an phun min he an pehter khawh ve. Falam peng, Halkha le Thantlang lei kap um mi kan phunmin tu he cun an pehtlaiter kho lo.
5. Halkha Thantlang lei Laimi
Halkha Thantlang peng lei um kanmah Laimi kan kong kan chim hlan ah Laimi kan ithenning hi athlungpi in zoh hmasa u sih.
( 1 ) Kan sam tawmning zoh in phunthum in then a si.
( a ) Lukhengcung sam tawmmi hi ( Hmailei samtawm ti zong in an chim theu ) Falam peng cheukhat, Halkha peng, Thantlang peng le Matupi peng cheukhat ummi Laimi kan si hna i Lai tiin kan i au hna.
( b ) Cun hnulei samtawmmi hi Tidim peng, Tonzang peng, Falam peng cheukhat um mi Tidim Zo, Paihte, Mar, le Hualngo pawl an si hna.. Cu hna cu Zo tiah an i au ve.
( c ) Siar lei samtawm phun hi Masho, Khumi, Asho timi pawl an si hna i thlanglei Lairam le rawn ah a ummi an si hna.
( 2 ) Kan awcawi zoh in chaklei Laimi hi phuhnih ah then a si.
( a )Topa group ( Zo a ti mi, hnulei sam tawm pawl ).
( b ) Bawipa group ( Lai a ti mi hmailei sam tawm pawl ) tiin then a si rih.
Halkha Thantlang peng pupa tuanbia ah Zotlang in kan chuak ti bia a um. Chimduhmi cu Zotlang ah kan rak um ti khi a si. Zotlang hi Falam le Thantlang karlak ah a um. Zotlang hin cheukhat cu Thantlang peng chung ah kan rak lut. Tahchunnak ah Zotlang in Lungzerh ah, Zotlang in Cawngthia ah, Zotlang in Hlawngzang ( Thantlang khua hmasa bik ), Zotlang in Lungcawi ah, tibantuk in tuanbia a um. Zotlang in Thlanrawn ah cheukhat cu kal a si. Cu caah Zotlang timi hmun hi kan pupa hna hmunkhat khua an rak saknak a si tiah chimkhawh a si. Hi Zotlang ahhin kan phun min tete a rak um cang tiah theih khawh a si fawn. Tahchunnak ah Zotlang in Tlumang le Lailung nih Ngunnu Lung ( Cawngthia ) ah, Zotlang in Mualhlun le Tinhlawng nih Hlawngzang ( Thantlang khua ) ah tibantuk a um. Zotlang kan um lio i a rak um cangmi phunmin an tial mi belte ah cheukhat cu Halkha phak hnu i Zathang fa le min zong an telh caah chambaunak a um tiin ruah khawh a si.
Zotlang hnu ah Thlanrawn hi Halkha Thantlang peng mi caah kan hrampibik ah chiah a si. Thlanrawn in Hranhring ah, Thlanrawn in Aive ah, Thlanrawn in Hniarlawn ah, Thlanrawn in Chuncung in Phailenzawl in Hlawngzang ( pakhatnak Thantlang khua ) ah, Thlanrawn in Chuncung in Khuafo ah, Thlanrawn in Chuncung in Lungtianpi ( Senthang peng ) ah, Thlanrawn in Sakta ah, Thlanrawn in Hairawn in Bialcin in Zokhua ah, tibantuk in tuanbia hi a um. Cu nih cun a langter mi cu, Halkha Thantlang peng mi hna hi Thlanrawn ah kan rak thudir ti hna, khua kan sa ti hna tihi a si. Kan hrampi hrim hi hmunkhat kan rak si tihi a langh ter.
Thlanrawn in Laimi cheukhat cu Chuncung Cerhceu hmun ah an ithial. Chuncung in Phailenzawl ( Halkha in Falam lei lam, De Ni Ngakhawr hmun khi ) an ra i hi Phailenzawl tuanbia hi Halkha Thantlang kan tuanbia ah hmualngei ngai in a ummi a si. Phailenzawl ah hin Cinzah khuangcawinak timi zong a um caah hi ka hmun ah hin Cinzah an rak um cang tihi a langhter. Hi Phailenzawl in Mualhlun le Tinhlawng nih Thantlang khua pawng Raciah va le Raphai karlak hmun Hlawngzang ah khua an ser Hlawngzang khua um mi Hlawnching pa an put, tiin tuanbia a um. Cheukhat nih Zotlang in Hualhlun le Tinhlawng hi Hlawngzang ah an ra i Phailenzawl ummi Hlawnching pa an put tiin chim a si. Chimkhawhmi cu Thantlang Hlawngzang khua hi Hakha Phailenzawl in humhakmi le tlakmi a si tihi a si. Zokhua Siakhel phun zong hi Thantlang Hlawngzang khua in Zokhuami Bialcin ah an rak um lio ah a rami a si tiin theih a si fawn. Hi Phailenzawl in Halkha Mualzung ah, cu hnu cun Halkha timi khua cu ser a si. Hi Halkha hi Khenglawt le Zathang khua ti a si i Zathang fa le panga, hi phumin paruk ah an ichuah. Zabiak hi Zathang fapa upabik a si i a fa le pahnih kha (1 ) Sangpi Zathang, ( 2 )Sangte Zathang tiin le a tang mi Zathang fa pali hna kha ( 3 ) Darkhuah Zathang ( 4 ) Nguntual Zathang, ( 5 ) Vaingam Zathang, le ( 6 ) Hranglung Zathang timi phunmin ah an chuah i Halkha peng Thantlang peng Senthang tibantuk hmunkhip ah khua an ser. Cu ve bang in Hlawngzang khua in Thantlang ah an ithial hnu ah Cinzah le Hlawnching nih an hruai hna Thantlang peng khua le ram cu an ser ve. Chimduhmi cu Thantlang peng ah Hlawnching Cinzah ti deuh khuakip a vakvaimi le khua a ser mi an si ti khi a si.
==========
Dothnihnak
Halkha le Thantlang peng chung kan rak luh hnu i kan pupa hna khua le ram an sernak tuanbia zoh tik ah zalawng tein khua an tlak, keimi nangmi ti a um lo tihi a lang fawn. Tahchunnak tete vun langhter duhmi cu,
1. Chuncung, Surkhua ( Senthang peng ) le Calthawng ( Zotung peng ) le Miram tlang khi zoh hnik u sih. Thianhlun phun hi Chuncungbawi tiin tuanbia a um. Chimduhmi cu Chuncung khua hi Thianhlun nih an rak hruai hna, an rak kilhkamh hna ti a si. Cu Chuncung khuami Thianhlun a min Mang Sui an timi hi Chuncung in a unau hna kaltak in hmundang ah khuatlak-awk in a kal i Senthang peng Lungtianpi ah khua a ser. Lungtianpi in Phaizawng in Surkhua tibantukin Senthang peng a tefa nih khua le ram an ser hna. Thianhlun phun cu Zophei khua tlang tiang an karh rih. Cu long siloin Chuncung pa Thianhlun Mang Sui tefa hna nih Zotungram Calthawng tiang khua an sa hna long hmanh siloin Maramtlang tiang a tefa cu an karh i Lairam chung long siloin India ram tiang Chuncung Thianhlun pa Mang Sui tefa hna cu nihinh ni tiang an um.
2. Zokhua, Thantlang le Ngaphai khua khi zoh rih u sih. Ngaphai khua khi Zokhua Khengmual phun a min Far Thlai sermi a si i Thantlang in a rami Cinzah pa Mang Hlei zong nih khua le ram a humhak pi ve. An hla hmanh ah ( Bi hlo a ca pa hnei va ne, Thu na zo a lai ti te u la, Fathai lo khu taw a thu zau ) tiin an sak. Zokhua Khengmual Far Thlai tefa cu Ngaphai khua long siloin Mizoram tiang an karh. Mizoram ummi Khengmual hna hi Ngaphai khua um mi Fartlai lungkua hi kan chuahkehnak a si an ti i kum caang ah thlacamnak in caan an rak hmang tawn.
Cu tuanbia nih a kan cawnpiakmi cu kan pupa chan in peng le tlang tihi a rak um lo. Central Lairam timi Lairam laifang hmun le hma hi kan vulei kan humhakmi a si tihi a lang.
Kan pupa hna nih khua le ram ahruaitu hna an thim an lak tik hna ah khua dang pipi an sinain an unau le an miphun hawi an sinak le, Laihritlai le Laikhat an sinak kha, a hram ah an chiah caah Bawi ah an rak i tleih hna. An ikawl an ila hna i khua an rak sa hna. Tahchunnak tete vun langhter u sih law,
1. Leitak khua mi le Thangaw khuami cheukhat cu Leitak ummi Thang Ma Cem hruainak in Leisen khua ( Vuangtu khua pawng ah ) an tlak. Leisen khua an um lio ah Hautheng miphun nih hna hnawhnak an pek lengmang hna. Cu caah a hruaitu le an Bawi caah Halkha Sangpi Thang Ding fa Al Bik le Hlei Lian an lak hna. Al Bik le Hlei Lian ho cun Leisen in Khuacarek ah, Khuacarek in Vuangtu ah an ithial hna. Hi Vuangtu khua hi khuarawp a rak si. An hlathlai tikah cu khuarawp in Thangzang ah a thialmi Hlawnchingpa Mawng Ki khuarawp, a si tiin an theih. Cu caah Mawng Ki cu an sawmthan i Vuangtu khua cu an tlak. Cu hmun cun a niam Zophei tlang khua hna khi an tlak than hna. Hmuhkhawhmi cu Leitak, Lautu ( Thangaw mi hna ), Halkha le Thantlang ti um loin miphunkhat le unau in an ihmu an iruat caah an isawm, an ila i khua an rak sa ti hna. Holh zong phunthum in an holh, an thiam an theih. An holh a daannak nih a then kho hna lo. An hrampi a simi an thisen nih a sengh chih hna.
2. Phaikhua khi Cawngthia in Van Dul le Ral Hlei nih an sermi a si. Van Dul le Ral Hlei nih Buanlung le Leitak an sawm hna i khua cu an sa hna. Van Dul khua uktu a si. Cun Buanlung holh a dang, Leitak holh a dang, Cawngthia holh ( Halkha Laiholh ) a dang, nain unaukhat, miphunkhat an sinak kha a hram ah an chiah i an isawm, an ila, khua an sa ti hna. Khua khuakhat ah holh phunthum an holh an thiam. Holh aa dannak nih khan a then kho hna lo.
3. Thantlang peng ummi Dawn khua ah khin Nu nih Dawnholh ( Hakha Laiholh ) an holh i Pa nih Mizo holh an holh. An holh a dannak nih Dawn khuami an sinak a dawn khan lo. Thisa khat an sinak le an tuanbia nih khan khuakhat ah a ser hna.
Kan pupa hna hi miphunkhat an sinak le ithen-awk a tha lomi kan si ti theihnak ah lam hla pipi in an ikawl, an ithi, an ila, hna i, thi le sa in an ihring, an isor hna.. Tahchunnak tete vun langhter rih u sih law.
1. Zophei khuatlang khuasa mi Vuangtu Al Bik le Hlei Lian tefa Leisen Zathang hrin nih Zokhua fanu pariat, Thantlang fanu pahleikhat, Halkha fanu Pariat, Sakta Sawmhal fanu pakhat an thit hna.
2. Leitak Hlawnceu Bawi Sai Thang hrinthlak hna nih Halkha Sangte hrin fanu pathum, Leisen Zathang hrin fanu pahnih an thit hna.
3. Senthang peng Pumlen Tin Uk nih Zokhua Siakhel Lian Chum far a thit. Zokhua Lian Chum nih Halkha Sangpi That Cin far Sai Tial athit. Thantlang Lal Luai nupi Halkha, Thangaw Thawng Ling nupi Halkha, Ngaphai Mang Hlei nupi Halkha, Hnaring Lian Kulh a nu Halkha, Tlangpi Mang Ling, Ro Thang, Surkhua Mang Kung le afa Van Kio le Van Kio fa Tung Lian Tin an nupi hna Halkha tibantukin Laikhat kan sinak, kan ipehtlaihnak kan ihrin kan isornak hi a lang. Tuchan zong ah peng le tlang min a dannak nih ithit ilaknak hi a kan dawn lo. Kan pupa hna bantukin kan ila, kan ithi hna. Thi le Sa in Ruahram ngerh in a ngerhmi kan sinak kha nihin ni tiang kan nun pi.
Kan pupa hna khua an rak tlaknak, an ithialnak tuanbia tete zoh tikah umnak hmun le hma, peng le tlang timi hi a ho pa theng hmun le hma, peng le tlang ti a rak um lo, cu hmun le tlang i a um mi hna an um caan chung i an hmun le an hma, an peng le an tlang sawhsawh a si. Cu caah peng le tlang timi hi miphun min in dir pi awk a si lo tihi a lang.
Tahchunnak ah Vanmual khua tionak tuanbia hi zoh hnik u sih.
Vanmual khua ti mi hi Lichia khua pawng, Timit tiva cung ah a ummi khua a rak si. Hi khua hi Hausen khua in Tial Hngak nih a rak tlak. Tial Hngak hi Darkhuah chung a si. Darkhuah cu Zathang fa a si caah Tial Hngak hi Halkha Darkhuah a si ti hi el-awk a tha lo. Halkha Darkhuah pa nih Vanmual khua a tlak tikah amah long khuasak a tih caah Halkha Sangte Lian Nawn a sawm. Lian Nawn cu Halkha ah roco a si caah Bualtak nu he an hrinmi Hram Cem tu kha Tial Hngak sin ah a kalter. Tial Hngak nih Hram Cem cu Vawkkeuh Arkeuh a cheuh. Nikhat cu Zokhuapa Vanmual a phan. Khuachung lut loin hauka in lo in a tlungmi a ngiat hna. Vanmual nungak dawh pakhat a hmuh i a hnu in a zulh. Nungak nu cu a nu le a pa an um lo caah zalawng in an i duh. Cubantukin khualpa nih a nupi a hman cu Darkhuah chung an thin a lin, mi an isawm i Zokhua pa cu an luhhnawh i an thah. Cu thawng cu Zokhua nih an theih tikah an thin a hung, phuhlam awk ah khua an khang. Vanmaulmi nih Zokhua khuakhannak an theih tik ah Zokhua tih ah Darkhuah chung vialte nih Vanmual khua cu an chuah tak. A tangmi Sangte chung zong cu Zokhua tih ah Vanmual in an chuak i Sakta Bawi sin ah an kal i umnak hmun an hal. Sakta Bawi nih hmun a pek hna i a tu Buanlung khua timi khi a si.
Vanmaul in a chuakmi Darkhuahchung cu Zophei tlang Vuangtu khua ah an kal. Vuangtu khua ah Ral Dun a bawi lio a si. Vanmual nungak hi ti an than lio ah Ral Dun nih a sal pawl kha a tleihter hi a phunphun in hnahnawh a pek hna. Cucaah Vanmual nih Ral Dun an celh lo caah Thantlang lei ah an kal than i Thantlang khuahlun innral Nabual ah khin khua an sa than. Vanmaul khuami Vuangtu an um lio ah Vanmual pa pakhat a thi i cu hmun ah Bungkung Vanmaul nih an cin, Vanmual bung tiin nihin ni tiang a um rih. Culioah, Thantlang ah hin Cinzah Zahuat a bawi lio a si. Zahuat nih Vanmualmi hna cu a zaangfah hna i Thangzangram a halpiak hna i cu ah cun a umter hna. Atu i Sihhmuh an timi khua khi a si.
Hi Vanmual khua tionak tuanbia nih a kan cawnpiakmi cu,
Halkha Darkhuah chung pa hi Halkha a um lio ah Lai tiah a auh hnu-ah Senthang peng um Hausen, Vanmual khua a phak ah Senthang tiin va au seh law, Zophei peng Vuangtu khua a phak ah a miphun hi Zophei tiin a auh a herh long siloin, Thantlang Innral in Sihhmuh a phak hnu ah a miphun min hi Thantlang tiah auhlo-awk a tha ti hnga lo caah a chanchung ah a miphun min hi phunthum, aa thlen a hau.
Cubantuk thiamthiam in Cinzah, Hlawnching, Bawitlung, Sangte Zathang, Mualhlun tibantuk zong hi an umnak peng le tlang min zoh in chankhat hnu chankhat an miphunmin hi thlen lengmang a hau hnga. Tahchunnakah, A pu ah Zokhua miphun, a fa chan ah Senthang, Atuchan ah Lautu, tiin thlen lengmang a herh hnga.
Cucaah, Senthang, Zophei, Lautu, Thantlang, Zokhua, tibantuk hi miphunmin a si lo, kan umnak hmun le hma min a si tihi tuanbia nih a kan chimh. Kan miphunmin cu Lai a si. Khuaruahhar awk ngai in a ummi cu Lai timi kan miphun min kha biapi biahla ah chia loin kan peng le kan tlang min kha miphun min ah chiah in ithithruai duhnak, izohkhenh duhnak thinlung le lungput hi Halkha Thantlang, Falam peng ummi Laimi cheukhat lak ah hin a thang cho deuhdeuh in a lang. Lairam vaelei leng ah kan thutdir hnu hrim ah hin hibantuk thil umtuning hi a thawng chinchin in a lang rih. Hihi kan miphun lak ah a mui a chiabikmi lungput a si.
Kan pupa chan, an Vawlei a bit tuk lio caan, a ho he hmanh pehtleihnak um loin, Cangai bang anmah khuakhat te Vulei pumpi bantukin an rak ruah lio caan ah hin khua khuakhat le pengkhat kha miphun pakhat bantukin an rak hmuh. Cucaah, Zokhua miphun, Sakta miphun, Cawngthia miphun, Laizo miphun Zahau miphun tibantukin lungput an rak ngei. Cubantuk caan cu kan lonh dih cang tihi mino tampi nih nan nunpi a herh.
Mirang kai hlan ah Laimi cu peng le tlang timi um loin Cinzah nih an sermi khua kha Cinzah nih an uk hna. Cubantukin. Zathang, Hlawnching, Hlawnceu, Mualhlun, tibantukin khua le ram a sertu nih asiloah uktu Bawi ah an putmi hna nihan rak hruai, an rak uk hna. Mirang nih Lairam a lak dih hnu zong ah hlan puparam uk ning in tuanvo pek a si. Peng, tlang ti a um lo. 1948 ah kanmah tein uknak nawl kan vun hmuh tikah zapi thimnak Democrcacy uknak kanmah tein kan ithim. Cuni cu Lai Phunpi Ni ti a si. Cucaan thawk cun uknak lei kap in Zophei peng, Lautu peng, Zokhua peng, Senthang, Miram, Mi E, Khualhringtlang, Vailamtlang tibantukin peng thennak tuah a rak si. Cubantukin, peng le tlang an rak then lio ah hmun le hma, le aw cawi a naih deuhdeuh khin zoh in peng le tlang cu then a rak si taktak. Sihmanhsehlaw. hi peng thennak nih hin tlangkhat, pengkhat ummi hi miphun pakhat, miphun dang pakhat an si tinak a si hrimhrim lo. Pengkhat le pengkhat hi an i dang tinak zong a si fawn lo. 1962 kum ah uknak a thlen tikah cu pengmin cu a tlau than. Kum 14 long Pengmin hi Cozah Record ah a um.1962 in nihin ni tiang kum 47 chung ( chanhnih chung ) peng le tlang min hi Cozah Record ah a um ti lo. Hmailei caan zong ah hi peng le tlang min hi a um kho ti lai lo tihi vulei cung tiluan nak in kan theih kawh. Asinain, Khrihfa Biaknak lei kapin peng le tlang min cu hmuncheu ah fakpiin kan dir pi. Kan tharchuah. Kan nunter. Thazaang laknak ah kan hman. Ahleice-in, ramchung um cheukhat Khrihfabu nih ramleng ummi unau cheukhat kha an kan forh, peng le tlang min kha nunter awk ah tha an kan pek. Cu nih cun lungkhah lonak le lung i hmuhkhawhlonak a chuahpi. Cuticun kan miphun kha kan itheih lo kar ah duhsahtein a kan thenthek.
Nihin kan Lairam, Halkha Thantlang peng chung kan thut dir ning zong khi zoh hnik tuah u sih. Halkha le Thantlang hi kan khuapi ah ser a vun si tikah khuakip in kan ra hna i inn le lo he khua kan sa hna. Cubantukin, khuapi kan ser tikah kan kal takmi kan khua min le kan pengmin kha kan i ken ti lo. Kan khua le kan peng vawlei lengah kan thutdir cang caah kan umnak hmun, Halkha le Thantlang khua cu kan ser, kan tamh, khat le khat kan ithi, kan ila, kan izohkhenh hna i Halkha Thantlang kan khuapi ah remtein kan thu dir hna, Chiatthatnak ah siseh, Biaknak lei ah siseh, peng le tlangmin in i thithruainak kan hmu lo. Halkha le Thantlang hnu ah khuapi kan vun ngeih than ah cun cu ve bang in kan nung lai tihi a fiang.
Cubantukinm, nihin ram dang i khua a sami kan nih Laimi hna zong nih kan nun ve awk a si. Hibantukin, ram dang ah kan thutdir tikah kan miphun hmanh hi a lotlau sual lai tihi phan a um zungzal. Cucaah, ram dang a thudirmi Laimi a hleice in mino hna nih lungkhat thinkhat in kan thutdir khawhnak le kan i thithruaikhawhnak lam hi dirpi peng awk ah tial duhmi cu a si.
Ka bia donghnak ah Halkha Thantlang peng um mi Laimi hi Lairam kan rak kai lio in Simpi in Lailun in Zotlang in Thlanrawn tiah a dotdot in khua a rak sa timi kan si. Halkha le Thantlang peng chung ah khua le ram kan sernak in siseh, kan phun le kan hram in siseh, kan ithit kan ilaknak in siseh, kan thil kan thuam le kan thlacam kan tiphulnak in siseh, then awk a tha lomi kan si hna tihi mino nih nan nun pi cio awk ah kan forh duh hna.
Aa Ngun pa (Lian Cin)
0 Comments