Cawnnak le Fimthiamnak

Biahmaithi

Cawnnak hi pumpak pakhat cio caah siseh, mibu riantuannak caah siseh, cun ram le miphun hruainak  zongah a herh zungzalmi a si. Minung fimthiamnak vialte cu cawnnak in ngahmi long te an si dih. Nihin a thangcho ngaimi ram tck. USA khi zoh tikah cawnnaklei kha biapi ngai in a chiahmi ram a si. Vawlei cung university thami vialte cu USA ah a um dih rua, ti awk khin an ram cu cawnnaklei ah a thangcho. Cawnnak in ngahmi fimthiamnak nih rampi le a chung ummi minung vialte a cawm hna i him tein a kilven zungzal hna. Pawcawmnak, ngandamnak le rampi humhimnak caah fimthiamnak phunphun ngeih a hau. Cu fimthiamnak vialte cu cawnnak ah hram aa bunhmi an si. 

Cawnnak kongah mifim pawl hmuhning

“Cawnnak hi zeidah a si i cawnnak nih zeidah aa timh? Zeiruangah dah cawnnak cu a herh i zeitluk in dah minung nunnak caah a biapit? Hi biahalnak le bialehnak cu “Marilyn Price-Mitchell” nih mifim pawl an ruahning le hmuhning cu a tanglei bantuk hin a langhter.  

Cawnnak

1. cu luatnak sui innka awnnak tawhfung a si (George Washington Carver).
2. cu hmailei caah ramdang kalnak cauk (passport) a si.
3. cu thaizing caah nihin in timhtuahnak a ngeimi caah a si (Malcolm X).
4. cu hlawhtlinnak caah tawhfung a si (Solomon Ortiz). 
5. cu zeizong vialte a pehtonhtu ‘hlei’ a si (Ralph Ellison).
6. cu zeitluk in dah thil naa cinken khawh le na theihhngalhmi a tam kha a biapi siloin zeitluk in dah na hngalhmi thil le na hngalh lomi thil na thleidan khawh ti kha a biapi deuh (Anatole France).
7. cu vawlei pi thlen khawhnak caah hmual a ngei bikmi hriamnam tha bik a si (Nelson Mandela).
8. nih aa timhmi vialte cu thlalangong lei thlalang merh kha a si (Sydney J.).  
9. nih a tinhmi cu zeihmanh ruahnak le tuaktan khawhnak lungthin a ngei lomi minung kha khua a ruat kho mi le a fimmi minung ah serthan kha  a si (Malcolm Forbes). 
10. cu muihnak chungin ceunaklei lamhruaitu a si (Allan Bloom). 
11. cu a tha bikmi minung thlaraulei hruaitu a si (John Ruskin).

Hika cung i langhter mi nih cawnnak cu zeitluk in dah minung nunnak caah a biapit ti kha fiang tein a kan hmuhsak. 

Cawnnak le pawcawmnak

BC chan in AD kum zeimawzat tiang, mi tampi cu ramvaih, ngatlaih le ramlak thingthei tbk. in paw rak i cawm a si. BC chan ah ram cheukhat ahcun cinthlaknak in paw aa cawmmi rak um a si cang, nain zapi caah AD chan hnu lawngin biatak tein cinthlaknak in paw icawm a si. AD kum 1900 – 2000 karah sehzung riantuan pawcawmnak cu a thangcho deuhmi ram pawl nih an hmang. Cu sehzung riantuan chan zong, atu ahcun duhsah tein a zor chin lengmang i a donghnak ah thiamnak le theihhngalhnak hmang in paw icawmnak chan chungah an lut. Cucu miraang nih ”knowledge based society” tiah an auh.  Thluak le fimthiamnak hmang in paw icawmnak chan chungah kan lut cang caah cawnnak ngei loin paw icawm khawhnak lam a pit chin lengmang. Cucu ramdang khuasa Chinmi nih ruah awk a herh ngaimi a si.

Zeiruangah dah cawnnak ngeih cu pawcawmnak caah a herh khun? Hihi a tlangpi in phunhnih in zoh khawh a si: ‘human capital ruahnak le signalling ruahnak’ tiin. Human capital ruahnak cu cawnnak in hmuhmi fimthiamnak le theihhngalhnak nih zeitluk in dah riantuan a bawmh, cun pawcawmnak le ngeihchiah chawva lei thanchonak ah zeitlukin dah a biapit ti kha a langhter duhmi a si. Signalling ruahnak cu cawnnak nih ziaza kha zei tluk in dah thatnaklei ah a mersan khawh i pawcawmnak le ram pumpi ngeihchiah chawva thanchonak a bawmh, ti kha a langhter duhmi a si. 

Human capital hi kan zoh hmasat a si ahcun, cawnnak nih minung kha ningcang tein khuaruah khawhnak fimthiamnak a pek, cu lengah fiangte le thukpi in khua tuaktan khawhnak fimnak zong a pek khawh rih. Cu nih riantuantu hna cu tam deuh in le rianrang deuh in riantuan khawhnak fimthiamnak a pek hna tikah rian ngeitu company pawl nih rianrang deuh in thil tampi an chuah khawh. Cucaah cawnnak a ngeimi riantuantu hna cu nihlawh sang deuh in pek an si. Cu lawng siloin cawnnak a ngeimi hna cu rianngeitu company caah a thami ruahnak thar zong tampi an chuahpi khawh rih, tck. ah seh phunphun an ser i cu nih cun minung tuan hnga dingmi rian kha a tuan. Cu tikah company nih nihlawh tampi pek in hlawhfa char a hau ti lo. 

Sianginn kai loin riantuannaklei a lut colh mi hna le sianginn kainak ah caan le chawva tampi dih hmasat in cawnnak a ngeimi riantuantu hna nunchung hmuhmi phaisa (income) cuai an thlai hna tikah cawnnak a ngeimi pawl an hmuhmi phaisa a tam deuh ngaingai. Cucaah human capital nih ram pumpi ngeihchiah chawva a thanchoter deuh ti kha fiang tein a langhter. Sehzung riantuannak ningcang vialte le ngeihchiah chawva lei thanchonak vialte hram an i bunhnak cu cawnnak in hmuhmi fimthiamnak an si dih. 

Riantuan in chawva kawl tikah riantuan khawhnak caah ngandamnak le rian thiammi ngeih lawng kha a za lo. Rianngeitu hna nih riantuantu an kawl tikah zeitlukin dah rian a thiam ti lawng kha zoh loin zeibantuk minung a si i zeibantuk ziaza dah a ngei, ti kha zohchih zungzal a si. Cawnnak a ngeimi tam deuh cu umtu ziaza le biachim holhrel zia zong thiam deuh a si caah cawnnak a ngeimi hna an riantuannak hmun ahcun ning le cang deuh in thil a kal tawn i hnahnawhnak zong a tlawm deuh. Cucu rianngeitu company tampi nih an herh taktakmi a si caah cawnnak a ngeimi hna cu rianngeitu hna nih ithim deuh lengmang an si. Hihi signalling ruahnak hrampi cu a si.  

Fimthiamnak le humhimnak

Minung cu ral le harnak phun zakip nih nitin a kan kulh zungzal. Pakhat le pakhat kan i ral kan i doh, zawtnak phunphun, thlichia tilet le meikang tbk. nih a kan den. Hi vialte chungin kan luat khawhnak dingah vawlei thiamsang pawl nih an fimthiamnak hmang in zatlang nunhimnak le kilvennak phunphun an ser. Biaceihtu bawi pawl nih minung pakhat le pakhat karah ituk iralnak a um nakhnga lo, phunglam an ser. Siibawi pawl nih zawtnak phun zakip chungin kan luatnak khawh nakhnga an kan zohkhenh. Scientist le engineer pawl nih thlichia, tilet le meikangh tbk. i khamhnak caah technology phunphun an ser i vawleipi cu an kilven pinah misual le mifir hna kut chungin irunven nakding caah computer le a dangdang seh thilri an ser rih. Hi vialte fimthiamnak cu cawnnak tel loin ngah khawh an si lo. 

Biadonghnak

Cawnnak vialte hi amah le caan te ah dot khat hnu dot khat in cawn an si i a hnu le hmai thleng zong a ngah lo. Cu ruangah ngakchia in mino upa tiang nihin kan cawn hnga ding le thiam hnga dingmi kha thaizing caah i chiah loin a mah le caan te ah dot khat hnu dot khat in i lim khawh le thiam khawh kha izuam zungzal a herh. Cawnnak kongah lungtuai in um hrim hlah. Fimthiamnak na kawl ruangah naa ngaichih hrimhrim lai lo. Cawnnak cu chan nih zeitik hmanh ah a tliktak bal lo. Pawcawmnak caah mitkau deuh in a kan auhter, ngandamnak caah lam fiang deuh in a kan hmuhsak, ihumhimnak caah fim a kan chimh, cun nifatin kan nunnak ah hnangam daihnak a kan pek. 

By Henry Nawl Thang Bik